Беларусы адукаваныя, але бедныя
- Пры ўсіх праблемах вышэйшай адукацыі ў свеце яго даступнасць павялічваецца, ці не так?
- Безумоўна. Адзначу, што ў Беларусі не разлічваюцца такія важныя прагнозныя індыкатары, як чаканы паказчык паступлення або чаканы паказчык выпуску. Акрамя таго, Белстат дае звесткі аб узроўні адукацыі ў іншых узроставых інтэрвалах, чым прынята ў справаздачах Арганізацыі эканамічнага супрацоўніцтва і развіцця (АЭСР). Аднак гэта не выключае магчымасці параўноўваць трэнды.
Такім чынам, даступнасць найбольш відавочна выяўляецца ва ўзроўні адукаванасці насельніцтва. У краінах АЭСР назіраўся ўстойлівы рост адукаванасці. Колькасць уладальнікаў дыпломаў аб вышэйшай адукацыі (у тым ліку бакалаўрыят і магістратура) узрасла з 1997 па 2010 год у групе 25-64 года з 21% да 31%.
Сярод моладзі ва ўзросце 25-34 года налічваецца 38% атрымаўшых адукацыю троеснага ўзроўню, а ў групе 55-64 - 23%. Прагназуецца, што 62% сённяшняй моладзі ў Еўропе на працягу свайго жыцця будзе атрымліваць вышэйшую адукацыю.
У Беларусі мы назіраем тыя ж тэндэнцыі росту адукаванасці насельніцтва. Па дадзеных ЮНЭСКА, у інтэрвале 1999-2009 гады так званы агульны паказчык рэгістрацыі ці доля асоб з вышэйшай адукацыяй у Беларусі ўзрасла з 51% да 77%. Пры гэтым хуткімі тэмпамі ішоў працэс фемінізацыі.
- Які ўплыў на сферу аказвае фемінізацыя вышэйшай адукацыі?
- Расце колькасць адукаваных жанчын - і ў нас, і ў краінах Заходняй Еўропы. Калі ў 1999 годзе доля мужчын з вышэйшай і паслявузаўскай адукацыяй складала сярод насельніцтва Беларусі 44%, а жанчын 58%, то ў 2009 разрыў ва ўзроўні адукаванасці яшчэ больш павялічыўся на карысць жанчын - 63% і 91%.
Як і ў краінах АЭСР, беларуская адукацыя сутыкаецца з задачай пераадолення дэфіцыту інжынерных кадраў і адсутнасцю дастатковай матывацыі ў маладых людзей для паступлення на спецыяльнасці гэтага профілю. Адна з прычын - пры агульнай фемінізацыі вышэйшай адукацыі павольны рост долі жанчын у праграмах інжынернай адукацыі.
- І ўсё ж, напэўна, нашу сістэму адукацыі нешта адрознівае ад еўрапейскай?
- Перш за ўсё, гэта тычыцца архітэктуры вышэйшай адукацыі. Хоць Балонскую дэкларацыю падпісалі далёка не ўсе краіны АЭСР, уплыў Балонскага працэсу адбіваецца і за межамі Еўрапейскага прасторы вышэйшай адукацыі. Такім чынам, калі ў краінах АЭСР (па стане на 2010 год) 15% студэнтаў атрымліваюць магістарскую ступень, то ў Беларусі, па дадзеных Мінадукацыі, толькі 1,15% ад агульнага ліку студэнтаў навучаюцца ў праграмах другога цыклу. Пры скарочаным першым цыкле адсутнасць рэальнай перспектывы атрымання другой акадэмічнай ступені можа азначаць сур'ёзнае зніжэнне якасці прафесійнай падрыхтоўкі ў сістэме вышэйшай адукацыі Беларусі.
Яшчэ адным адрозненнем беларускай вышэйшай адукацыі ад вышэйшай школы ў Еўропе з'яўляецца недастатковае развіццё праграм трэцяга цыклу (аспірантура, дактарантура). Доля аспірантаў і дактарантаў у Беларусі ў два разы ніжэй, чым у сярэднім у краінах АЭСР. Яшчэ больш зніжае значнасць праграм гэтага ўзроўню ў нашай краіне нізкая эфектыўнасць аспірантуры. Толькі 3,2% навучэнцаў на такіх праграмах паспяхова іх завяршаюць.
У Беларусі можна канстатаваць незвычайнае спалучэнне высокіх паказчыкаў адукаванасці людскіх рэсурсаў з параўнальна нізкім душавыя прыбыткам.
У краінах АЭСР, па дадзеных справаздачы "Education at a Glance" за 2012 год, 20% студэнтаў, якія паступілі ў 2010 годзе, былі старэйшыя за 26 гадоў. У нас згортваюцца маштабы завочнага навучання на падставе яго нізкай якасці, а гэта не палягчае дасяжнасць да вышэйшай адукацыі людзям старэйшых узростаў. Паводле звестак Мінадукацыі, у тым жа 2010 годзе ў складзе студэнтаў было толькі 13% асоб ва ўзросце больш за 26 гадоў.
Малабюджэтная адукацыя не можа быць якаснай
- Што можна сказаць пра якасць адукацыі? - Для ацэнкі якасці адукацыі і яго аддачы мы не можам скарыстацца стандартнымі індыкатарамі, прынятымі ў АЭСР. У Беларусі не праводзяцца даследаванні па методыцы PISA (Programme for International Student Assessment), няма ацэнкі аддачы ад інвестыцый у адукацыю на аснове разлікаў NPV. А менавіта гэтыя разлікі робяцца ў справаздачах АЭСР як для прыватнай, так і для грамадскай аддачы ад інвестыцый у адукацыю. Як для манетарнай, так і для неманетарнай аддачы. Беларусь не падае дастаткова інфармацыі для ацэнкі ўнёску вышэйшай адукацыю ў рост ВУП і сацыяльных наступстваў атрыманай адукацыі. Методыкі разліку ўсіх такіх паказчыкаў пастаянна ўдасканальваюцца ў даследаваннях АЭСР, і яны маглі б дапамагчы растлумачыць сітуацыю з прычынамі эканамічнай неэфектыўнасці вышэйшай адукацыі Беларусі. Пакуль аб якасці адукацыі можна судзіць ускосным чынам па двум даступным паказчыкам: выдатках на адукацыю і міжнароднай прывабнасці беларускай вышэйшай школы. - Выдаткі на адукацыю ў нас ніжэй, паколькі і бюджэт менш, чым у развітых краінах ... - Так, але гаворка пра іншае. Беларуская адукацыя ўсё ў большай ступені становіцца ахвярай адукацыйнай палітыкі, накіраванай на мінімізацыю дзяржаўных выдаткаў на адукацыю ў супрацьлегласць росту фінансавання адукацыйнай сферы ў краінах АЭСР. Там у апошняе дзесяцігоддзе выдаткі дзяржавы павялічыліся на 36%, а ў Беларусі назіралася супрацьлеглая тэндэнцыя - скарачэнне бюджэтнай падтрымкі адукацыі больш чым на 20%. Варта яшчэ ўлічыць, што калі на аднаго студэнта ў краінах АЭСР расходуецца ў сярэднім 13728 даляраў ЗША, у Беларусі гэты паказчык складае ўсяго 1957 даляраў ЗША. Гэты паказчык разлічаны паводле парытэту пакупніцкай здольнасці, таму можна цалкам карэктна параўноўваць яго значэння. Відавочна, што разрыў занадта вялікі, каб не адбівацца на якасці адукацыі. Сусветныя рэйтынгі ўніверсітэтаў пераканаўча даказваюць, што дасягненні лідараў непарыўна звязаны з узроўнем выдаткаў на аднаго студэнта. Малабюджэтная адукацыя не можа быць якаснай. Пра адставанне Беларусі сведчыць і яшчэ адзін даступны ў міжнародных справаздачах паказчык: дзяржаўныя выдаткі на студэнта ў працэнтах ад ВУП на душу насельніцтва. У нашай краіне ён складае 15%, тады як па АЭСР ён роўны 42%. За апошнія гады ў Беларусі доля ВУП, якая расходуецца на падтрымку вышэйшай адукацыі, няўхільна скарацілася з 1,1% у 2007 годзе да 0,7% у 2009. Гэты трэнд процілеглы асноўным тэндэнцыям нарошчвання долі ВУП, якая ідзе на фінансаванне адукацыі гэтага ўзроўню ў краінах АЭСР.Прагрэсавальнае падзенне прэстыжу беларускай вышэйшай школы ўнутры краіны
- Інтэрнацыяналізацыяй вышэйшай адукацыі мы таксама не можам пахваліцца? - У міжнароднай статыстыцы вышэйшай адукацыі студэнцкая мабільнасць лічыцца важным паказчыкам якасці нацыянальнай вышэйшай школы. Краіны АЭСР прымаюць, як правіла, больш студэнтаў, чым адпраўляюць вучыцца за мяжу. У 2010 гэтыя краіны прынялі ў 2,9 разы больш замежных студэнтаў, чым адправілі на вучобу ў замежныя навучальныя ўстановы. Яшчэ адным індыкатарам высокай якасці адукацыі ў краінах АЭСР з'яўляецца апераджальны рост прывабнасці для замежных студэнтаў праграм шостага ўзроўню (аспірантура, дактарантура) у параўнанні з больш нізкім узроўнем вышэйшай адукацыі. Апошняя справаздача ЮНЭСКА 2011 года змяшчае інфармацыю аб плынях мабільнасці за 2009 год. Міжнародная статыстыка паказвае, што ў 2009 годзе на праграмы пятага ўзроўню за мяжой навучалася 30.396 грамадзян Беларусі (Расія 21.972, Польшча 2074, Літва 1948, Нямеччына 1 755, Францыя 514). Гэта складае, згодна з методыкай ЮНЭСКА, 5,2% ад агульнай колькасці беларускіх студэнтаў пятага ўзроўню або 4% ад колькасці моладзі дадзенай узроставай кагорты. Паказчык чыстай мабільнасці складваецца не на карысць беларускай адукацыі. На 2009 год, па дадзеных ЮНЭСКА, ўязная мабільнасць прыкметна саступала выязной - 24 334 чалавекі або - 4,2%. Гэта досыць трывожны знак для беларускай вышэйшай школы, якая прэтэндуе на высокую ацэнку якасці адукацыі. У развітых краінах з прывабнай сістэмай адукацыі, як правіла, баланс станоўчы. Яшчэ больш трывожны паказчык чыстай мабільнасці выглядае пры параўнанні яго з аналагічным паказчыкам 2004 года. Па дадзеных ЮНЭСКА, у 2004 ён складаў - 1,6%. За пяць гадоў паказчык чыстай мабільнасці паменшыўся больш чым у 2,5 разы. Пры пераліку дадзеных ЮНЭСКА з улікам спецыфікі беларускіх дадзеных мы можам атрымаць паказчык чыстай мабільнасці на ўзроўні 5,7%. Гэта падобна на сітуацыю масавага уцёку беларускіх студэнтаў ад нацыянальнай вышэйшай школы, якая прэтэндуе на месца ў топе лепшых адукацыйных сістэм свету. Характэрна, што павелічэнне выязной мабільнасці супала з паваротам дзяржаўнай адукацыйнай палітыкі ў бок самаізаляцыі беларускай вышэйшай адукацыі і рэстаўрацыі савецкай мадэлі вышэйшай школы. - Аднак бо з прыцягненнем замежнікаў у аспірантуру сітуацыя лепш? - Фармальна, так. Апераджальная папулярнасць такіх праграм па параўнанні з праграмы пятага ўзроўню адпавядае дамінуючай тэндэнцыі ў краінах АЭСР. Паводле звестак Белстата, у 2011 годзе ў краіне налічвалася 4968 аспірантаў ўсіх формаў навучання. З іх 230 чалавек ці 4,6% прыехалі з-за мяжы. За апошнія пяць гадоў гэты паказчык павялічыўся з 2,7% да 4,6%. На мой погляд, не варта пераацэньваць прывабнасць беларускіх праграм гэтага ўзроўню. Па-першае, паказчык уязной мабільнасці на ўзроўні 4,6% яшчэ вельмі далёкі ад узроўню прывабнасці такіх праграм у развітых краінах. Лічыцца, што ён павінен быць не менш за 10%. А ў лідэраў у гэтай галіне ён перавышае 20%. Па-другое, галіновая структура запатрабаванасці аспіранцкіх праграм замежнікамі сведчыць аб тым, што перавага аддаецца падрыхтоўцы па гуманітарных і грамадскіх навуках (56,5% усіх іншаземцаў). Гэта не тая сфера навуковых даследаванняў, у якой Беларусь можа пахваліцца якімі-небудзь дасягненнямі. Адпаведна, якасць падрыхтоўкі па такіх праграмах не можа быць высокай. Такім чынам, аналіз працэсаў студэнцкай мабільнасці не сведчыць аб якім-небудзь міжнародным прызнанні якасці беларускай вышэйшай адукацыі. Больш за тое, выязная мабільнасць дэманструе прагрэсавальнае падзенне прэстыжу беларускай вышэйшай школы ўнутры краіны. - Такім чынам, параўнанне сістэм адукацыі Беларусі і краін АЭСР не ў нашу карысць? - Погляд на беларускую сістэму вышэйшай адукацыі ў міжкраінавай перспектыве дазваляе ацаніць эфектыўнасць адукацыйнай палітыкі ў нашай краіне лепш, чым гэта дазваляе зрабіць нацыянальная статыстыка. Відавочна, што ў Беларусі не ўдалося знайсці баланс паміж даступнасцю вышэйшай адукацыі, яе якасцю і выдаткамі на яе фінансаванне. Беларуская вышэйшая школа забяспечыла ўражлівыя колькасныя паказчыкі ахопу насельніцтва вышэйшай адукацыяй цаной не менш уражлівага зніжэння акадэмічных стандартаў і якасці падрыхтоўкі спецыялістаў.Белорусы образованные, но бедные
— При всех проблемах высшего образования в мире его доступность увеличивается, не так ли?
— Безусловно. Отмечу, что в Беларуси не рассчитываются такие важные прогнозные индикаторы, как ожидаемый показатель поступления или ожидаемый показатель выпуска. Кроме того, Белстат дает сведения об уровне образования в иных возрастных интервалах, чем принято в отчетах Организации экономического сотрудничества и развития (ОЭСР). Однако это не исключает возможности сравнивать тренды.
Итак, доступность наиболее очевидно проявляется в уровне образованности населения. В странах ОЭСР наблюдался устойчивый рост образованности. Число обладателей дипломов о высшем образовании (включая бакалавриат и магистратуру) возросло с 1997 по 2010 год в группе 25-64 года с 21% до 31%.
Среди молодежи в возрасте 25-34 года насчитывается 38% получивших образование третичного уровня, а в группе 55-64 — 23%. Прогнозируется, что 62% сегодняшней молодежи в Европе в течение своей жизни будет получать высшее образование.
В Беларуси мы наблюдаем те же тенденции роста образованности населения. По данным ЮНЕСКО, в интервале 1999-2009 годы так называемый общий показатель регистрации или доля лиц с высшим образованием в Беларуси выросла с 51% до 77%. При этом быстрыми темпами шел процесс феминизации.
— Какое влияние на сферу оказывает феминизация высшего образования?
— Растет число образованных женщин — и у нас, и в странах Западной Европы. Если в 1999 году доля мужчин с высшим и послевузовским образованием составляла среди населения Беларуси 44%, а женщин 58%, то в 2009 разрыв в уровне образованности еще больше увеличился в пользу женщин — 63% и 91%.
Как и в странах ОЭСР, белорусское образование сталкивается с задачей преодоления дефицита инженерных кадров и отсутствием достаточной мотивации у молодых людей для поступления на специальности этого профиля. Одна из причин — при общей феминизации высшего образования медленный рост доли женщин в программах инженерного образования.
— И все же наверняка нашу систему образования что-то отличает от европейской?
— Прежде всего, это касается архитектуры высшего образования. Хотя Болонскую декларацию подписали далеко не все страны ОЭСР, влияние Болонского процесса сказывается и за границами Европейского пространства высшего образования. Таким образом, если в странах ОЭСР (по состоянию на 2010 год) 15% студентов получают магистерскую степень, то в Беларуси, по данным Минобразования, только 1,15% от общего числа студентов обучаются в программах второго цикла. При сокращенном первом цикле отсутствие реальной перспективы получения второй академической степени может означать серьезное снижение качества профессиональной подготовки в системе высшего образования Беларуси.
Еще одним отличием белорусского высшего образования от высшей школы в Европе является недостаточное развитие программ третьего цикла (аспирантура, докторантура). Доля аспирантов и докторантов в Беларуси в два раза ниже, чем в среднем в странах ОЭСР. Еще более снижает значимость программ этого уровня в нашей стране низкая эффективность аспирантуры. Только 3,2% обучающихся на таких программах успешно их завершают.
В Беларуси можно констатировать необычное сочетание высоких показателей образованности людских ресурсов со сравнительно низким душевым доходом.
В странах ОЭСР, по данным отчета «Education at a Glance» за 2012 год, 20% студентов, поступивших в 2010 году, были старше 26 лет. У нас сворачиваются масштабы заочного обучения под предлогом его низкого качества, а это не облегчает доступ к высшему образованию людям старших возрастов. По данным Минобразования, в том же 2010 году в составе студентов было только 13% лиц в возрасте старше 26 лет.
