Супольнасць Scholars at Risk апублікавала свой Free to Think Report 2021. Увагай пакрытыя праблемы жорсткія затрыманні ў кампусах, палітычна матываваныя звальненні і адлічэнні з ВНУ, студэнты/кі і выкладчыкі/цы сярод адміністратыўна затрыманых і палітычных зняволеных.
Мы прыводзім поўны пераклад раздзела пра Беларусь.
У Беларусі SAR паведамляе пра прымяненне празмернай сілы і арышты студэнтаў і навукоўцаў падчас нацыянальных дэманстрацый з нагоды спрэчных вынікаў прэзідэнцкіх выбараў 2020 года. Дзяржаўныя ўлады таксама арыштоўвалі студэнцкіх лідэраў і выкладчыкаў у мэтавых рэйдах. Парушаючы аўтаномію ўніверсітэтаў, урад Аляксандра Лукашэнкі з палітычных меркаванняў замяніў рэктараў і іншых адміністрацыйных супрацоўнікаў вышэйшых навучальных устаноў і заклікаў універсітэты адлічваць студэнтаў і выкладчыкаў, якія ўдзельнічалі або падтрымлівалі пратэсты.
Беларусь звязаная нацыянальнымі і міжнароднымі прававымі дакументамі, якія забяспечваюць абарону акадэмічнай свабоды і вышэйшай адукацыі ў цэлым. Беларусь з'яўляецца ўдзельнікам некалькіх дзеючых міжнародных дакументаў па правах чалавека, уключаючы Міжнародны пакт аб грамадзянскіх і палітычных правах (International Covenant on Civil and Political Rights, ICCPR), які прадугледжвае права на свабоду меркаванняў і іх выказвання (артыкул 19), і Міжнародны пакт аб эканамічных, сацыяльных і палітычных правах (International Covenant on Economic, Social, and Cultural Rights, ICESCR), які прадугледжвае права на адукацыю (артыкул 13) і заклікае дзяржавы-ўдзельніцы «паважаць свабоду, неабходную для навуковых даследаванняў і творчай дзейнасці» (артыкул 15(3)). Поўнае ажыццяўленне акадэмічнай свабоды залежыць таксама ад павагі да інстытуцыйнай аўтаноміі, якая вызначаецца як «тая ступень самакіравання, неабходная для эфектыўнага прыняцця вышэйшымі навучальнымі ўстановамі рашэнняў адносна іх акадэмічнай працы, стандартаў, кіравання і звязанай з імі дзейнасці ў адпаведнасці з сістэмамі грамадскай адказнасці, асабліва ў тым, што тычыцца фінансавання з боку дзяржавы, а таксама павагі да акадэмічнай свабоды і правоў чалавека» (1). Беларусь, як удзельнік Балонскага працэсу, у Парыжскім камюніке 2018 г. узяла на сябе абавязацельства абараняць і прасоўваць акадэмічную свабоду і інстытуцыйную аўтаномію, сярод іншых фундаментальных каштоўнасцяў, у Еўрапейскай прасторы вышэйшай адукацыі (2). Канстытуцыя Беларусі таксама забяспечвае абарону акадэмічнай свабоды, у тым ліку артыкул 51, які прадугледжвае, што «гарантуецца свабода мастацкай, навуковай і творчай і выкладчыцкай дзейнасці», а таксама права на адукацыю (артыкул 49).
Напады на студэнтаў і навукоўцаў павялічыліся ў жніўні 2020 года, калі студэнты і іншыя маладыя актывісты арганізавалі масавыя дэманстрацыі па ўсёй краіне ў знак пратэсту супраць вынікаў прэзідэнцкіх выбараў. У Цэнтрвыбаркаме паведамілі, што Лукашэнка перамог у барацьбе за пасаду прэзідэнта, атрымаўшы больш за 80 працэнтаў галасоў. Вынікі выбараў былі шырока аспрэчанымі, і ўдзельнікі выбарчага працэсу заяўлялі, што выбары былі адзначаны шырока распаўсюджанымі фальсіфікацыямі (3). Еўразвяз адмовіўся прызнаць «фальсіфікаваныя» вынікі і назваў выбары несвабоднымі і несправядлівымі (4). Кандыдатка ад апазіцыі Святлана Ціханоўская, якая балатавалася на выбарах замест свайго мужа Сяргея Ціханоўскага (які быў арыштаваны ў траўні 2020 года), была вымушана бегчы ў Літву з-за нарастаючых пагроз для яе і яе дзецей. Беларускія ўлады расправіліся са студэнтамі і іншымі людзьмі, якія пратэставалі супраць вынікаў выбараў, часта звяртаючыся да прымянення сілы і арыштаў. Тым часам Лукашэнка зрабіў рэзкія крокі па перабудове вышэйшай адукацыі, у тым ліку шляхам замены рэктараў, дэканаў і іншых адміністратараў у вядомых вышэйшых навучальных установах, дзе праходзілі акцыі пратэсту, і заклікаў да адлічэння студэнтаў і выкладчыкаў, якія ўдзельнічалі ў акцыях пратэсту (5).
Міліцыя, рэагуючы на пост-выбарчыя акцыі пратэсту ва ўніверсітэцкіх кампусах і за іх межамі, часта затрымлівала і арыштоўвала студэнтаў і іншых мірных дэманстрантаў. 1 верасня, у пачатку навучальнага года, да 5000 студэнтаў з універсітэтаў па ўсім Мінску выйшлі з класаў, каб прайсці да Міністэрства адукацыі з патрабаваннем адстаўкі Лукашэнкі, вызвалення палітвязняў і правядзення новых сумленных выбараў. Паліцыя перагарадзіла ім шлях, штурхала і біла студэнтаў і арыштавала па меншай меры 81 чалавека, у тым ліку дзевяць журналістаў, аднаго прафесара і некалькіх студэнтаў (6). 4 верасня, калі 50 студэнтаў сабраліся ў Мінскім дзяржаўным лінгвістычным універсітэце (МДЛУ) і праспявалі «Do you hear the people sing?» (песня пра бунт і свабоду з мюзікла Les Misérables), амапаўцы прыехалі ў трох аўтобусах і арыштавалі пяць студэнтаў, штурхаючы і выцягваючы іх з універсітэта (7). Паведамлялася, што студэнтаў адпусцілі на наступны дзень. 13 кастрычніка апазіцыйны кандыдат Ціханоўская выставіла Лукашэнку «народны ультыматум» з патрабаваннем сысці ў адстаўку да 25 кастрычніка, спыніць гвалт у дачыненні да пратэстоўцаў і вызваліць палітвязняў або сутыкнуцца з агульнанацыянальным страйкам, які пачнецца 26 кастрычніка. 26 кастрычніка студэнты Беларускага нацыянальнага тэхнічнага ўніверсітэта (БНТУ) і Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта інфарматыкі і радыёэлектронікі (БДУІР) прайшлі шэсцем па праспекце Незалежнасці, галоўнай вуліцы Мінска, дзе прайшлі шматлікія акцыі пратэсту. Прыбыў АМАП і арыштаваў некалькіх студэнтаў (8).
Аляксандр Лукашэнка і яго адміністрацыя хутка расправіліся з сектарам вышэйшай адукацыі ў адказ на пратэсты студэнтаў і выкладчыкаў з нагоды яго спрэчнага аб'яўлення пераможцам прэзідэнцкіх выбараў 2020 года. Запісы экспертаў аб недатыкальнасці кампуса і свабодзе акадэмічнага выказвання значна знізіліся ў перыяд з 2019 па 2020 год. Даведайцеся больш пра прыведзеныя вышэй даныя, даступныя з дапамогай індэкса акадэмічнай свабоды, інструмента, распрацаванага сумесна Інстытутам глабальнай публічнай палітыкі (GPPi), Friedrich -Alexander-Universität Erlangen-Nürnberg (FAU), Інстытут V-Dem і SAR.
Дзяржаўныя ўлады атакавалі студэнцкіх лідэраў, у тым ліку членаў Задзіночання беларускіх студэнтаў (ЗБС), праводзілі рэйды ў іх дамах і арыштоўвалі іх на вуліцы. Сярод іх Марфа Рабкова, студэнтка трэцяга курса Еўрапейскага гуманітарнага ўніверсітэта і каардынатарка валанцёраў мясцовай праваабарончай арганізацыі, якая была арыштаваная 17 верасня, калі яе і яе мужа спынілі на іх аўтамабілі некалькі супрацоўнікаў Галоўнага ўпраўлення па барацьбе з арганізаванай злачыннасцю і карупцыяй (9). Рабкова застаецца пад вартай па абвінавачанні ў «навучанні або іншай падрыхтоўцы асоб да ўдзелу ў масавых беспарадках або фінансаванні такой дзейнасці», «ўдзеле ў злачыннай арганізацыі» і «распальванні расавай, нацыянальнай, рэлігійнай або іншай сацыяльнай варожасці з боку групы асобаў». 12 лістапада паліцыя арыштавала 11 студэнтаў розных універсітэтаў, у тым ліку членаў ЗБС, і правялі ператрус у доме прафесара ўніверсітэта ў сувязі з пратэстамі (10). Сярод затрыманых студэнтаў – сяброўка Рады ЗБС, прадстаўнічка Ціханоўскай па справах моладзі і студэнтаў Алана Гебрэмарыям; Ксенія Сырамалот, прэс-сакратарка ЗБС; студэнты/кі Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта (БДУ) Ягор Канецкі, Таня Якельчык і Ілья Трахтэнберг; студэнткі БНТУ Насця Булыбенка і Віка Гранкоўская; студэнткі Беларускага дзяржаўнага педагагічнага ўніверсітэта Кася Будзько і Яна Арабейка; студэнтка Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў Маша Каленік; і студэнт МДЛУ Глеб Фіцнер. Студэнты і прафесарка Вольга Філатчанкава, у чыім доме былі вобшукі, былі асуджаныя да двух з паловай гадоў пазбаўлення волі па абвінавачанні ў «арганізацыі і падрыхтоўцы групавых дзеянняў, якія груба парушаюць грамадскі парадак». Фіцнер прызнаў сябе вінаватым і быў асуджаны да двух гадоў пазбаўлення волі. 5 сакавіка 2021 г. у Мінску міліцыя затрымала 30 студэнтаў і іншых, якія прысутнічалі на ўстаноўчым пасяджэнні Лігі студэнцкіх прфсаюзаў (11). Супрацоўнікі міліцыі ў масках уварваліся на паседжанне, канфіскавалі тэлефоны затрыманых і дапытвалі іх каля пяці гадзін. Большасць з іх былі вызваленыя пазней той ноччу без афіцыйных абвінавачанняў супраць іх. Чатыры студэнты былі асуджаныя да 14-15 сутак пазбаўлення волі за «непадпарадкаванне законнаму распараджэнню службовай асобы». 29 чэрвеня міліцыя арыштавала студэнтку юрыдычнага факультэта БДУ Кацярыну Віннікаву ў помсту за прамову, якую яна выступіла на выпускным вечары ў сваёй школе, у якой яна выказала спачуванне выкладчыкам, зволеным з ВНУ за ўдзел у акцыях пратэсту (12). ЗБС паведамляе, што агулам у сувязі з акцыямі пратэстаў былі затрыманыя амаль 500 студэнтаў (13).
Міаліцыя таксама арыштавала навукоўцаў, відавочна, у сувязі з выбарчымі пратэстамі. Двое выкладчыкаў Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта (БДУ) былі арыштаваныя ў рамках відавочнай спробы стрымаць пратэсты ў сувязі з візітам Лукашэнкі ў кампус 29 студзеня 2021 года. За дзень да візіту міліцыя арыштавала прафесара геалогіі Вольгу Кавалеўскую (14). Кавалеўская была асуджаная за «непадпарадкаванне законнаму распараджэнню або патрабаванню службовай асобы пры ажыццяўленні службовых паўнамоцтваў», «арганізацыю або ўдзел у несанкцыянаваных масавых мерапрыемствах» і асуджана да 25 сутак пазбаўлення волі. Раніцай падчас візіту Лукашэнкі супрацоўнікі міліцыі затрымалі ў яго дома прафесара кафедры фізічнай электронікі і нанатэхналогій БДУ Паўла Пятрова (15). 1 лютага Пятроў быў асуджаны за «непадпарадкаванне законнаму распараджэнню або патрабаванню службовай асобы пры ажыццяўленні службовых паўнамоцтваў» і асуджаны да 15 сутак пазбаўлення волі. 30 чэрвеня 2021 года ўлады аэрапорта Мінска затрымалі сузаснавальніцу і навуковага супрацоўніка Школы маладых менеджэраў дзяржаўнага кіравання SYMPA Таццяну Кузіну (16). Кузіну абвінавацілі ў «змове або іншых дзеяннях, накіраваных на захоп дзяржаўнай улады», «закліках да дзеянняў, накіраваных на нанясенне шкоды нацыянальнай бяспецы Рэспублікі Беларусь».
Адміністрацыя ўнівэрсытэтаў, напэўна, пад ціскам адміністрацыі Лукашэнкі, здзяйснялі адлічэнні і звальненьні, каб пакараць і стрымаць выкладчыкаў і студэнтаў ад удзелу ў пратэстным руху. Напрыклад, БДУ звольніў навукоўца-фізіка Святлану Волчак у відавочную помсту за яе ролю арганізатара пратэстнага руху (17). Волчак была каардынатаркай страйкаму БДУ, аўтаркай пэтыцыі з патрабаваньнем да ўнівэрсытэту прыняць меры для спыненьня гвалту супраць пратэстоўцаў, вызваленьня палітвязьняў і падтрымкі справядлівых выбараў. 28 жніўня 2020 г., калі страйкам падаваў хадайніцтва, міліцыя арыштавала Волчак і яе мужа (18). Волчак была вызваленая 12 верасня і планавала аднавіць навучанне 15 верасня. Універсітэт спыніў працу Волчак 18 верасня, спаслаўшыся на яе адсутнасць 14 верасня, хоць Волчак дамовілася з калегай, каб у той дзень правялі яе ўрок. У канцы кастрычніка Лукашэнка змяніў рэктараў у трох ВНУ — Беларускім дзяржаўным універсітэце культуры і мастацтваў, Брэсцкім дзяржаўным тэхнічным універсітэце і МДЛУ — пасля таго, як заявіў, што «рэктары ўніверсітэтаў робяць недастаткова» ў пытаннях заціскання пратэстнай актыўнасці (19). З 27 кастрычніка ўніверсітэты пачалі адлічваць студэнтаў і выкладчыкаў у адказ на загады Лукашэнкі (20). Гэта ўключала адлічэньне 30 студэнтаў з Беларускага дзяржаўнага мэдычнага ўнівэрсытэту (19 зь якіх потым былі адноўленыя) (21) і 32 студэнтаў з БНТУ (22). У чэрвені 2021 года Магілёўскі дзяржаўны ўніверсітэт прымусіў трох прафесараў — Аляксандра Агеева, Ігара Шаруху і Віталя Еўмянькова — падаць у адстаўку, відавочна, за іх публічнае выказванне і нібыта ўдзел у акцыях пратэсту (23). Адной прафесарws грамадзянскага права БДУ Алене Лаеўскай, было адмоўлена ў падаўжэнні кантракту, відаць, таму, што яе сын, юрыст, прадстаўляў зняволенага, былога кандыдата ў прэзідэнты (24). Сабраныя дадзеныя сведчаць, што ў сувязі з пратэстным рухам было адлічана 160 студэнтаў і больш за 50 выкладчыкаў (25).
***
Прымяненне сілы, арышты, іншыя прымусовыя юрыдычныя дзеянні і ўніверсітэцкія дысцыплінарныя спагнанні супраць студэнтаў і навукоўцаў, якія мірна пратэстуюць супраць фальcіфікаваных выбараў і затрымання іх калег, скарачае прастору для ідэй і пытанняў у беларускім грамадстве. Гэтыя дзеянні ставяць пад пагрозу ўсю супольнасць вышэйшай адукацыі ў Беларусі, абмяжоўваючы права кожнага на акадэмічную свабоду і грамадсткую карысць, атрыманую ад адкрытых універсітэцкіх асяроддзяў, якія спрыяюць свабоднаму патоку ідэй. Свабода беларускіх вышэйшых навучальных устаноў дзейнічаць незалежна, без палітычных меркаванняў, відавочна падверглася нападу, калі Лукашэнка замяніў кіраўнікоў і адміністратараў універсітэтаў палітычнымі прызначэнцамі і заклікаў чыноўнікаў універсітэта адлічваць студэнтаў і выкладчыкаў, якія ўдзельнічаюць у акцыях пратэсту. У сукупнасці гэтыя дзеянні відавочна парушаюць інстытуцыйную аўтаномію, падрываюць права на акадэмічную свабоду і выклікаюць сур'ёзную заклапочанасць будучыняй беларускага сектара вышэйшай адукацыі.
SAR заклікае дзяржаўныя ўлады Беларусі ўстрымацца ад прымянення сілы супраць мірных пратэстоўцаў; вызваліць незаконна зняволеных студэнтаў і навукоўцаў; зняць абвінавачанні ў выніку мірнага ажыццяўлення навукоўцамі права на свабоду выказвання меркавання і свабоду сходаў; і паважаць інстытуцыйную аўтаномію універсітэтаў, устрымліваючыся ад умяшання ў дысцыплінарныя справы. SAR заклікае вышэйшыя навучальныя ўстановы Беларусі ўстрымацца і адмяніць дысцыплінарныя меры, адносна студэнтаў і выкладчыкаў у сувязі з іх негвалтоўнай пратэстнай дзейнасцю. SAR таксама заклікае міжнародную супольнасць, у тым ліку ўрады і зацікаўленыя бакі вышэйшай адукацыі, аказаць ціск на ўрад Беларусі і партнёраў па вышэйшай адукацыі, каб яны распачалі вышэйзгаданыя дзеянні і падтрымлівалі навукоўцаў і студэнтаў з Беларусі з групы рызыкі любымі магчымымі сродкамі.
(1) Адносна свабоды меркаванняў і іх выказвання, артыкул 33 прадугледжвае, што "Кожнаму гарантуецца свабода поглядаў, перакананняў і іх свабоднае выказванне. Ніхто не можа быць прымушаны да выказвання сваіх перакананняў або адмовы ад іх". Артыкул 35 гарантуе свабоду сходаў: "Свабода сходаў, мітынгаў, вулічных шэсцяў, дэманстрацый і пікетавання, якія не парушаюць правапарадак і правы іншых грамадзян Рэспублікі Беларусь, гарантуецца дзяржавай".
(2) У дадатак да прыведзеных вышэй прыкладаў гл. SAR AFMP, 10 кастрычніка 2020 г.
(3) Косця Маненкоў і Дар'я Літвінава, «Беларускія апытанцы апісваюць фальсіфікацыі на выбарах 9 жніўня», Associated Press, 1 верасня 2020 г.
(4) Савет Еўрапейскага Саюза, «Беларусь: Дэкларацыя вярхоўнага прадстаўніка ад імя Еўрапейскага саюза аб так званай «інаўгурацыі» Аляксандра Лукашэнкі», 24 верасня 2020 г.
(5) Праект маніторынгу акадэмічнай свабоды SAR (AFMP), 27 кастрычніка 2020 г.
(6) SAR AFMP, 1 верасня 2020 г.
(7) SAR AFMP, 4 верасня 2020 г.
(8) SAR AFMP 26 кастрычніка 2020 г.
(9) SAR AFMP, верасень 2020 г.
(10) SAR AFMP, 12 лістапада 2020 г.
(11) SAR AFMP, 5 сакавіка 2021 г.
(12) SAR AFMP, 30 чэрвеня 2021 г.
(13) Задзіночанне беларускіх студэнтаў (ЗБС), «Рэпрэсіі супраць студэнтаў: вынікі навучальнага года», 28 чэрвеня 2021 г. (даступ 10 жніўня 2021 г.)
(14) SAR AFMP, 28 студзеня 2021 г.
(15) SAR AFMP, 29 студзеня 2021 г.
(16) SAR AFMP, 28 чэрвеня 2021 г.
(17) SAR AFMP, 18 верасня 2020 г.
(18) SAR AFMP, 28 жніўня 2020 г.
(19) SAR AFMP, 20 кастрычніка 2020 г.
(20) SAR AFMP, 27 кастрычніка 2020 г.
(21) SAR AFMP, 28 кастрычніка 2020 г.
(22) SAR AFMP, 28 кастрычніка 2020 г.
(23) SAR AFMP, 10 чэрвеня 2021 г.
(24) SAR AFMP, 17 красавіка 2021 г.
(25) ЗБС (28 чэрвеня 2021); Грамадскі Балонскі камітэт, “Ціск на акадэмію. Абнаўленне ад 06.07”, 6 чэрвеня 2021 г.