Ідэя сацыяльнага партнёрства з'яўляецца ў заканадаўстве Рэспублікі Беларусь у канцы 1992 года ў законе "Аб калектыўных дамовах i пагадненнях» [1], замацоўваецца ў Канстытуцыі РБ 1994г. у арт. 14, а з 15 ліпеня 1995 г. - Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь № 278 "Аб развіцці сацыяльнага партнёрства ў Рэспубліцы Беларусь», дзе сацыяльнае партнёрства абвяшчаецца адной з самых важных задач дзяржавы.
Беларуская мадэль грунтуецца на прынцыпе трыпартызм, мае на ўвазе ўдзел трох партнёраў (работнік, працадаўца і дзяржава) у фарміраванні норм і правілаў рэгулявання сацыяльна-працоўных адносін. Гэты прынцып замацаваны ў Працоўным Кодэксе Рэспублікі Беларусь (арт.352), дзе даецца наступнае вызначэнне: «сацыяльнае партнёрства — гэта форма ўзаемадзеяння органаў дзяржаўнага кіравання, аб’яднанняў наймальнікаў, прафесійных саюзаў і іншых прадстаўнічых органаў работнікаў, упаўнаважаных у адпаведнасці з актамі заканадаўства прадстаўляць іх ( суб’ектаў сацыяльнага партнёрства) інтарэсы пры распрацоўцы і рэалізацыі сацыяльна-эканамічнай палітыкі дзяржавы, заснаванай на ўліку інтарэсаў розных супольнасцей і груп грамадства ў сацыяльна-працоўнай сферы шляхам перамоў, кансультацый, адмовы ад канфрантацыі і сацыяльных канфліктаў».
У сусветнай практыцы існуюць розныя мадэлі сацыяльнага партнёрства. У залежнасці ад узроўню, на якім вядуцца перамовы, адрозніваюць тры мадэлі:
1) аднаўзроўневая, пры якой калектыўныя дамовы заключаюцца, галоўным чынам, на ўзроўні прадпрыемстваў (Японія, ЗША, Канада і інш.);
2) трохузроўневая, для якой характэрна заключэнне дамоваў на ўсіх трох узроўнях: агульнанацыянальным, галіновым і ўзроўні асобных прадпрыемстваў. Пры гэтым важнай рысай мадэлі з’яўляецца моцная роля дзяржавы (як стваральніка рамачных умоў перамоваў і дазволу канфліктаў, гаранта выканання дамоваў, якія распаўсюджваюцца на ўсё працоўнае насельніцтва, нават не аб’яднанае прафсаюзамі) у пытаннях рэгулявання працоўных адносін (краіны паўночнай Еўропы);
3) для трэцяй мадэлі характэрны асноўны акцэнт на галіновым узроўні: калектыўныя дамовы, заключаныя на гэтым узроўні, з’яўляюцца тыпавымі для прадпрыемстваў галіны і выкарыстоўваюцца ў якасці шаблону на асобных прадпрыемствах, пры гэтым на агульнанацыянальным узроўні калектыўная дамова, як правіла, не заключаецца (краіны цэнтральнай Еўропы).
Калі аналізаваць беларускую мадэль згодна з пазначаным крытэрам, то варта адзначыць, што яна мае сваю спецыфіку і на дадзеным этапе не ўпісваецца ў чыстым выглядзе ні ў адну з названых мадэляў, аднак найбольш блізкая да другой: моцная роля дзяржавы, заключэнне калектыўнай дамовы на агульнанацыянальным узроўні, развітая заканадаўчая база працоўнага заканадаўства, але пры гэтым узровень асобных прадпрыемстваў фактычна нівеліруецца за кошт апоры на стварэнне галіновых пагадненняў (як правіла, на сайтах галіновых прафсаюзаў размешчаны шаблон калектыўнай дамовы [2]), што збліжае яе і з трэцяй.
Іншым крытэрыем для адрознівання мадэляў сацыяльнага партнёрства выступаеўзровень удзелу работнікаў у перагаворным працэсе, на якім яны прадстаўляюць і адстойваюць свае інтарэсы ў партнёрскіх адносінах. Па гэтым крытэры адрозніваюць мадэлі прафсаюзнага, чыстага і змешанага прадстаўніцтва:
1) прафсаюзная мадэль прадугледжвае, што прафсаюзы з’яўляюцца законнымі прадстаўнікамі інтарэсаў работнікаў, уключаючы тых, хто ў прафсаюзе не лічыцца. Пры гэтым вылучаюць два падвіда гэтай мадэлі ў залежнасці ад таго, зарыентаваныя ці прафсаюзы на супрацоўніцтва альбо канфрантацыю з дзяржаўнай уладай;
2) мадэль чыстага прадстаўніцтва грунтуецца на выбарах прадстаўнікоў ад працоўных калектываў у савет прадпрыемства для вядзення перамоваў з працадаўцам па ўсіх пытаннях, якія датычацца работнікаў: тут савет прадпрыемства прадстаўляе інтарэсы асабліва работнікаў, аднак, як правіла, носіць кансультатыўны характар і мае абмежаваныя паўнамоцтвы, якія дадаткова агаворваюцца ў калектыўным дагаворы;
3) мадэль змешанага прадстаўніцтва прадугледжвае, што ў савет прадпрыемства уключаюцца не толькі работнікі, але і прадстаўнікі працадаўцы, што дазваляе ствараць умовы для дасягнення консенсуса. Пры гэтым пытанні і праблемы, па якіх могуць ці павінны весціся перамовы, рэгламентуюцца заканадаўствам і / або дамовай.
У гэтым пункце беларуская мадэль спецыфічная не менш, чым у папярэднім і спалучае першую і трэцюю мадэлі, дзе змяшанае прадстаўніцтва дасягаецца за кошт уключэння ў савет прадпрыемства прадстаўнікоў работнікаў (пры гэтым кіраўнік савета — кіраўнік прадпрыемства, а яго (прызначаныя ім жа) намеснікі і кіраўнікі сярэдняга звяна таксама ўваходзяць у савет).
Нарматыўная база па сацыяльнаму партнёрству змяшчаецца ў Працоўным Кодэксе РБ, само ж сацыяльнае партнёрства рэалізуецца шляхам заключэння пагадненняў. На сапраўдны момант на агульнанацыянальным узроўні яно прадстаўлена Генеральным пагадненнем паміж Урадам Рэспублікі Беларусь, рэспубліканскімі аб’яднаннямі наймальнікаў і прафсаюзаў на 2011-2013 гг. [3], а ў сферы адукацыі — на галіновым узроўні — Пагадненнем паміж Міністэрствам адукацыі Рэспублікі Беларусь і Беларускім прафесійным саюзам работнікаў адукацыі і навукі на 2010-2012 гады (у цяперашні час рыхтуецца падпісанне новай дамовы).
Сацыяльнае партнёрства ў сістэме вышэйшай адукацыі
У калектыўнай дамове Міністэрства адукацыі прызнае ЦК прафсаюза работнікаў адукацыі і навукі паўнамоцным прадстаўніком інтарэсаў работнікаў і студэнтаў [4].
Для таго, каб дэталёва разгледзець сацыяльнае партнёрства ў сістэме вышэйшай адукацыі, варта пазначыць сістэму кіравання і самакіравання ўстановамі вышэйшай адукацыі (з указаннем ролі педагогаў, студэнтаў і наймальнікаў ў самакіраванні). З гэтай мэтай звернемся да асноўных нарматыўных дакументах: Кодэксу РБ аб адукацыі, Палажэння аб заснаванні вышэйшай адукацыі [5] і Палажэння аб савеце ўстановы адукацыі.
У Кодэксе РБ аб адукацыі зафіксаваныя асноўныя прынцыпы, на якіх павінна грунтавацца сістэма кіравання ў сферы адукацыі (Частка 11 «Кіраванне ў сферы адукацыі», уключае ў сябе артыкулы 105-117). Так, арт. 105 прапісвае дзяржаўна-грамадскі характар кіравання (п.1) і абвяшчае прынцыпы «законнасці, дэмакратыі, галоснасці, уліку грамадскай думкі і сістэмнасці кіравання адукацыяй» (п.2).
Дзяржаўнаму кіраванню ў сферы адукацыі прысвечаны артыкулы 106-111, у якіх дадзен пералік органаў, якія ажыццяўляюць кіраванне ў сферы адукацыі, а таксама пералік іх кампетэнцый: арт. 112 — ліцэнзаванне, арт. 113 — прагназаванне развіцця, арт. 114 — ўлік, арт. 115 — інфармацыйнае забеспячэнне. Зыходзячы з пералічанага ўтрымання становіцца відавочна, што арт. 112-115 таксама можна аднесці да дзяржаўнага кіравання.
Для грамадскага складальніка ў характары кіравання УВА застаюцца артыкулы 116 і 117, якія, у сілу іх малалікасці, сцісласці і важнасці, мае сэнс прывесці цалкам.
Артыкул 116. «Каардынацыйныя і іншыя саветы ў сферы адукацыі»
1. Для выпрацоўкі рэкамендацый па пытаннях вышэйшай адукацыі, удасканалення адукацыйнага і выхаваўчага працэсаў, развіцця навукі і паляпшэння матэрыяльна-тэхнічнай базы ўстаноў вышэйшай адукацыі ствараецца Рэспубліканскі савет рэктараў устаноў вышэйшай адукацыі. Кампетэнцыя, склад і парадак арганізацыі дзейнасці Рэспубліканскага савета рэктараў устаноў вышэйшай адукацыі вызначаюцца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь.
2. Урадам Рэспублікі Беларусь, Міністэрствам адукацыі Рэспублікі Беларусь, іншымі дзяржаўнымі органамі могуць стварацца з ліку работнікаў дзяржаўных органаў, устаноў адукацыі, грамадскіх аб’яднанняў і іншых арганізацый каардынацыйныя і іншыя парады па розных напрамкам дзейнасці ў сферы адукацыі, палажэнні аб якіх зацвярджаюцца Урадам Рэспублікі Беларусь або ўпаўнаважаным ім органам “.
Артыкул 117. «Грамадскія аб’яднанні ў сферы адукацыі»
«У мэтах сацыяльнага станаўлення, развіцця і самарэалізацыі навучэнцаў і педагагічных работнікаў, аховы і абароны іх правоў і законных інтарэсаў у адпаведнасці з заканадаўствам могуць стварацца грамадскія аб’яднанні ў сферы адукацыі”.
Такім чынам, у агульнай частцы Кодэкса аб адукацыі [6] грамадскі характар кіравання замацоўваецца ў модусе магчымасці: могуць стварацца грамадскія аб’яднанні і саветы ў сферы адукацыі, а могуць і не стварацца. Абавязковым «грамадскім» органам з’яўляецца Рэспубліканскі савет рэктараў (ст.116), але пры гэтым, па-першае, рэктары прызначаюцца прэзідэнтам і парадак дзейнасці савета вызначаецца прэзідэнтам, а, па-другое, рашэнні савета носяць рэкамендацыйны характар. Тым самым грамадскае кіраванне ў сферы адукацыі ставіцца пад кантроль дзяржавы і асабіста прэзідэнта РБ, а гэта значыць, што доступ да кіравання можа мець толькі праўладная «грамадскасць».
У асаблівай частцы Кодэкса аб адукацыі РБ сістэме вышэйшай адукацыі прысвечаны раздзелы 37-45. У арт. 208 «Кіраванне установай вышэйшай адукацыі» зафіксавана, што непасрэднае кіраўніцтва УВА ажыццяўляе кіраўнік, прызначаны на пасаду «ў парадку, якi вызначаецца Прэзiдэнтам РБ», а галоўны орган самакіравання — гэта савет, які ўзначальвае кіраўнік УВА. Тут жа прапісваецца магчымасць стварэння апякунскага савета і «па рашэнню Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь могуць стварацца іншыя органы самакіравання».
У Палажэнні аб савеце ўстановы адукацыі ўдакладняюцца кампетэнцыі, склад і арганізацыя дзейнасці савета УВА. У прыватнасці, тут фіксуецца прапорцыя складу савета, дзе 25% замацоўваюцца за студэнтамі або іх законнымі прадстаўнікамі, а астатнія 75% складаюць «прадстаўнікі кіраўнікоў структурных падраздзяленняў установы адукацыі, педагагічных і іншых работнікаў установы адукацыі, мясцовых выканаўчых і распарадчых органаў, іншых дзяржаўных органаў, арганізацый — заказчыкаў кадраў, грамадскіх аб’яднанняў, іншых арганізацый». Адзначым, што вышэйшыя кіраўнікі структурных падраздзяленняў (прарэктары, дэканы, кіраўнікі лабараторый і навукова-даследчых груп) прызначаюцца кіраўніком УВА і толькі загадчыкі кафедрамі выбіраюцца шляхам галасавання на савеце УВА, аднак кандыдатуры выносяцца на раду па прапанове усё тых жа прызначаных кіраўнікоў. Тым самым у склад савета УВА трапляюць, галоўным чынам, прызначаныя кіраўніцкай вертыкаллю кадры.
Аналагічным чынам адбываецца справа са студэнтамі: dejure яны выбіраюцца, а defacto адбіраюцца ўсё той жа кіраўніцкай вертыкаллю, паколькі «каардынацыю работы органаў студэнцкага самакіравання ва ўніверсітэтах ажыццяўляюць аддзелы (кіравання) выхаваўчай працы з моладдзю … і куратары студэнцкіх груп» [7]. Галоўным афіцыйным органам, якія прадстаўляюць інтарэсы студэнтаў, з’яўляецца Беларускі Рэспубліканскі Саюз Моладзі, аб аўтаномнасці і незалежнасці якога казаць не прыходзіцца хоць бы таму, што ён у значнай меры спансуецца дзяржавай, з’яўляецца праўладнай арганізацыяй і абараняе інтарэсы ўрада перад студэнтамі [8], а не наадварот . Наймальнікі могуць уваходзіць у склад савета УВА, аднак ім адводзіцца роля памагатых у развіцці матэрыяльна-тэхнічнай базы УВА і прадастаўленні месца праходжання вытворчай практыкі.
Такім чынам, рада УВА, нягледзячы на заяўленую дэмакратычнасць, на справе ўяўляе сабой цалкам кантраляваны орган «самакіравання», які служыць, па большай частцы, толькі для фармальнай легітымацыі statusquo і не ў стане вырашаць рэальныя праблемы, якія стаяць перад УВА, паколькі бачыць сваю задачу у адпаведнасці адукацыйным стандартам, спушчаных зверху, а не ў фармаванні прафесійных кампетэнцый, неабходных для вырашэння актуальных вытворчых задач. Пры такім становішчы спраў разрыў паміж тым, чаму студэнты навучаюцца, і тым, з чым ім давядзецца сутыкнуцца ў межах прафесійнай дзейнасці, з кожным годам толькі павялічваецца. Відавочна, што сітуацыя не зменіцца да таго часу, пакуль зацікаўленыя бакі не змогуць адстаяць права на аўтаномны ўдзел і абарону сваіх інтарэсаў у межах сацыяльнага партнёрства, для чаго неабходна, у першую чаргу, стварэнне сапраўды аўтаномных аб’яднанняў стэкхолдэраў (студэнтаў, выкладчыкаў, наймальнікаў і г. д.), здольных артыкуляваць свае інтарэсы і якія валодаюць прававымі і інстытуцыянальнымі рэсурсамі для іх адстойвання. Адпаведна, павінна быць скарэктавана прававая база па сацыяльнаму партнёрству, паколькі цяпер дзеючыя нарматыўныя рамкі ўяўляюць сабой пракрустава ложа праўладнага і прапрэзідэнцкага памеру.
Аналагічную выснову можна зрабіць і адносна мадэлі сацыяльнага партнёрства ў цэлым, дзе defacto беларускі левіяфан прымае аблічча трохгаловага змея Гарыныча, паколькі рэалізацыя прынцыпу трыпартызм, адпаведна, аўтаномнага існавання і самавызначэння трох удзельнікаў калектыўных перамоваў, укараняецца ў адно цела, сканструяванае «па рашэнню Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь».
————-
[1] Закон страціў сілу Працоўным кодэксам Рэспублікі Беларусь ад 26 лiпеня 1999 г. N 296-З.
[2] На сайце прафсаюза работнікаў адукацыі і навукі гэта Макет калектыўнай дамовы гл. http://estu.by/
[3] Паводле дадзеных, размешчаным на сайце афіцыйнай Федэрацыі прафсаюзаў Беларусі «калектыўна-дамоўным рэгуляваннем працоўных адносін ахоплена 97,4% работнікаў прадпрыемстваў, устаноў, арганізацый. У галінах эканомікі рэспублікі па стане на 1 студзень 2012 заключана 17424 калектыўных дагавораў, дзеянне якіх распаўсюджваецца на 19419 прадпрыемстваў, устаноў, арганізацый. Гарантыі і льготы праз калектыўныя дамовы распаўсюджваюцца на 3,8 млн. работнікаў, пенсіянераў, студэнтаў і навучэнцаў».
[4] Пры гэтым пункт 11 Пагаднення абвяшчае: «Улічваючы, што навучэнцы не з’яўляюцца работнікамі арганізацый сістэмы Міністэрства і не могуць быць суб’ектамі калектыўных дагавораў, бакі рэкамендуюць для забеспячэння абароны правоў і законных сацыяльна-эканамічных інтарэсаў навучэнцаў заключаць дамовы паміж установамі адукацыі і прафсаюзнымі арганізацыямі якія навучаюцца ў якасці дадаткаў да калектыўнай дамовы адпаведнай арганізацыі сістэмы Міністэрства».
[5] Пастанова Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь 1 Жніўня 2012 г. г.No 93 (Кіраўнікі 8 і 9: аб кіраванне УВА і органах самакіравання УВА).
[6] Адзначым, што ў агульнай часткі Кодэкса ёсць раздзел з правакацыйнай назвай РАЗДЗЕЛ 8. ГРАМАДСКІЯ АДНОСІНЫ, ЗВЯЗАНЫЯ З АДУКАЦЫЙНЫМІ АДНОСІНАМІ. Аднак досыць паглядзець змест гэтага раздзела, каб зразумець, што пад грамадскімі адносінамі маюцца на ўвазе ў дадзеным кантэксце адносіны адных дзяржаўных арганізацый з іншымі. Артыкул 81 прапісвае больш шырокае азначэнне грамадскіх адносін: «Да грамадскіх адносін, звязаных з адукацыйнымі адносінамі, ставяцца адносіны па кіраванню і кантролю ў сферы адукацыі, фінансаваму, матэрыяльна-тэхнічнаму, навукова-метадычнаму і інфармацыйнаму забеспячэнню адукацыі, забеспячэнне галін эканомікі і сацыяльнай сферы спецыялістамі, рабочымі, служачымі, размеркаванне, накіраванне на працу выпускнікоў, адпрацоўка імі ўстаноўленага тэрміну абавязковай працы, ўстанаўлення і прадастаўленню мер сацыяльнай абароны навучэнцам, прымянення да іх мер дысцыплінарных спагнанняў і іншыя грамадскія адносіны, звязаныя з рэалізацыяй права грамадзян на адукацыю». Аднак у самім раздзеле гаворка ідзе толькі аб сістэме размеркавання, пераразмеркавання, самастойнага працаўладкавання і кампенсацыі ў бюджэт сродкаў, затрачаных на забеспячэнне бясплатнай адукацыі.
[7] Пакет заявачных дакументаў на афіцыйнае далучэнне да Балонскага працэсу ад 2011/11/29.
[8] Напрыклад, калі ў чарговы раз «трэба» прагаласаваць датэрмінова ці прыняць «добраахвотна» ўдзел у санкцыянаваным урадам мерапрыемстве.
Упершыню апублікавана Наша Меркаванне