У наш час у вышэйшай школе рэспублікі наспелі істотныя змены, звязаныя з фармаваннем новых умоў і тэндэнцый у эканоміцы, палітычнага жыцця, структуры і інтарэсаў насельніцтва. З аднаго боку, яны даюць пра сябе ведаць ва ўстойлівым імкненні большай часткі моладзі да атрымання ўніверсітэцкага дыплома, з іншай, у патрабаванні ў новых адукацыйных праграмах як адказы на гэтыя выклікі часу.
Для таго, каб лепш зразумець, куды ісці далей, на мой погляд, варта вярнуцца трохі назад і прааналізаваць ўжо наяўныя вектары развіцця і вынікі руху па іх. Пры гэтым толькі жорсткая крытыка недахопаў і памылак, зробленых у мінулым, дасць магчымасць забяспечыць сапраўды ўстойлівае развіццё без бегства ад модных заходніх ідэй да кваснога патрыятызму.
Парадыгма рэфармавання вышэйшай школы Беларусі ў постсавецкі перыяд складалася ў занясенні нацыянальнага кампанента пры захаванні асноў і падыходаў савецкага часу. Акрамя таго, разрыў міждзяржаўных сувязяў запатрабаваў стварэння нацыянальнай нарматыўнай прававой базы і перагляду напрамкаў падрыхтоўкі спецыялістаў у адпаведнасці з патрэбамі рэспублікі. Такая кансерватыўная пазіцыя суправаджалася, тым не менш, уважлівым вывучэннем вартасцяў і недахопаў еўрапейскай і амерыканскай сістэм вышэйшай адукацыі. Шырокім быў удзел у міжнародных канферэнцыях, нарадах. Выслухоўваліся розныя меркаванні, у тым ліку, і спецыяльна запрошаных заходніх экспертаў.
У адпаведнасці з гэтай палітыкай ўжо ў сярэдзіне 90-х гадоў пад кіраўніцтвам былога Міністра адукацыі прафесара В.А.Гайсёнка быў рэфармаваны ў цяперашні Рэспубліканскі інстытут вышэйшай школы Інстытут павышэння кваліфікацыі выкладчыкаў грамадскіх дысцыплін, раней — адно з лепшых у СССР устаноў такога тыпу. У новым інстытуце была створана навукова-метадычная структура, якая праз захаваную сістэму павышэння кваліфікацыі даводзіла навінкі да кіраўнікоў, спецыялістаў і выкладчыкаў ВНУ.
Фармальна пачатак рэформаў быў пакладзены прыняццем Закона аб адукацыі, у якім вышэйшай школе адводзілася прыкметнае месца. Інавацыйная складнік гэтага Закона ў частцы вышэйшай школы складалася ў асцярожным згадванні аб акадэмічных свабодах і вузаўскай аўтаноміі, увядзеннем двух прыступак і новай класіфікацыі ВНУ, якая ўключала ў сябе класічныя і профільныя універсітэты, акадэміі, інстытуты і вышэйшыя каледжы. На жаль, інавацыйныя ідэі не атрымалі ў далейшым належнага развіцця або апынуліся малазначнымі.
У прыватнасці, акадэмічныя свабоды ніякім чынам у далейшым не даследаваліся і нічым не былі забяспечаны, застаўшыся на ўзроўні савецкіх часоў. У тым ліку, свабода педагагічнай дзейнасці хутка была адрэгулявана адукацыйнымі стандартамі. Аўтаномія ВНУ наогул апынулася незразумелай катэгорыяй ва ўмовах жорсткай, магчыма, апраўданай ў некаторых выпадках, бюджэтнай дысцыпліны, прызначаемыя рэктараў і фактычнага прызначэння саветаў ВНУ прызначанымі рэктарамі, многія з якіх і не падазраюць, што ў сусветнай практыцы такія парады дзейнічаюць не пры кіраўніках ВНУ, а з’яўляюцца вышэйшымі органамі самакіравання універсітэтаў.
Не лепшая лёс напаткаў і ідэі двухступеньчатай сістэмы, якія шмат гадоў не былі толкам ідэнтыфікаваныя, калі не лічыць вельмі дзіўнага Палажэння аб шматступеннай сістэме, у якім прапаноўвалася на кожнай прыступкі ўвесці яшчэ і падступені. Так, на першай ступені звыш звычайнай праграмы, якая вядзе да атрымання дыплома аб вышэйшай адукацыі, меркаваўся бакалаўрыят, які патрабаваў асваення дадатковай 300-гадзіннай праграмы, чаго нельга было знайсці нідзе ў свеце. На другой ступені з’яўляўся дыплом спецыяліста, а ў тых, хто адважваўся павучыцца даўжэй, — дыплом магістра. Падступень спецыяліста засталася практычна не запатрабаванай, бакалаўрыят і магістратура неяк прыжыліся толькі ў сістэме педагагічнай адукацыі, паколькі намаганнямі, хутчэй за ўсё, рэктара Педуніверсітэта прафесара Л.М.Ціханава ў школах ўладальнікі такіх званняў атрымалі некаторыя прэферэнцыі. Шмат гадоў пасля гэтага даводзілася дэзавуяваць гэтыя ступені ў вачах замежных партнёраў, даказваючы, што няма ў нас ніякіх прыступак, што дыплом аб вышэйшай адукацыі — гэта і ёсць дыплом спецыяліста, а астатняе — эксперыменты, на якія не трэба звяртаць увагі. У выніку ўдавалася ў многіх краінах па-ранейшаму прызнаваць наш дыплом як магістэрскі.
З нагоды з’яўлення пяці розных тыпаў ВНУ (а пазней да іх дадаліся яшчэ нацыянальныя і вядучыя) скажу толькі, што змена шыльдаў прывяла ў асноўным да выдаткаў на змену шыльдаў і ніякім сусветным традыцыям не адпавядала. Адзін прыклад: Масачусецкі тэхналагічны інстытут з’яўляецца адным з вядучых універсітэтаў свету, але шыльду мяняць не збіраецца. А ўнікальны эксперымент з вышэйшымі каледжамі ў мяне заўсёды выклікаў дрогат пры адным згадванні пра іх.
У далейшым у РІВШ быў распрацаваны цэлы пакунак нарматыўных дакументаў, канцэпцый і праграм рэфармавання, якія былі прынятыя на ўрадавым узроўні. Сярод іх Канцэпцыя рэфармавання вышэйшай школы, якая стала асновай для ўсіх далейшых дзеянняў, Палажэнне аб вышэйшай школе, Канцэпцыя цэнтралізаванага тэставання, якая дазволіла ўжо пасля частковага ўкаранення пры асабістым пільнай увазе да яе Міністра адукацыі А.М.Радзькова практычна знішчыць карупцыю на ўступных іспытах.
Цікавы лёс Праграмы пераходу на дыферэнцыраваныя тэрміны навучання, прынятай больш за 10 гадоў таму і не выкананай да гэтага часу, але атрымала ў гэтым годзе «новае жыццё» з некалькі іншымі, праўда, акцэнтамі дзякуючы загаду Міністэрства № 389. «Старая» праграма была накіравана на рэальны паступовы пераход да двухступеністай сістэмы ў выглядзе, цалкам адпаведным рэкамендацыям Балонскага працэсу. Наступным этапам пасля яе выканання меркавалася асэнсаванне сапраўднай складанасці і насычанасці кожнага навучальнага плана, вылучэнне прафесійнага кампанента і фармаванне асноўнай часткі вышэйшай адукацыі першай ступені. Выпускаць недавучак пры гэтым ніхто не меў намеру. Пасля гэтага планавалася сфарміраваць змест адукацыі другой ступені, у большай меры арыентаванае на будучую навуковую і педагагічную (у ВНУ і сярэдніх спецыяльных установах) дзейнасць. Канцэпцыя пераходу на такую сістэму таксама была распрацавана, але не пайшла, паколькі цікавасць да Балонскага працэсу, дзеля якога ўсё і ладзілася, неяк згасла. Новае жыццё канцэпцыі па загаду № 389 такой скіраванасці не мае, пра што можна меркаваць па дзіўнаму сярэдняму 4,5-гадовага тэрміну навучання для большасці спецыяльнасцяў, які да таго ж стварае сур’ёзныя праблемы для магістратуры, бо патэнцыйныя магістры павінны будуць дзесьці працаваць паўгода да паступлення. Цікава, каму яны ў гэты перыяд на вытворчасці патрэбныя? Такое скарачэнне тэрмінаў пакідае нашы праграмы навучання цяжкавагавымі, што не адказвае Балонскім прынцыпам, з аднаго боку, і ніяк не спрыяе павышэнню якасці адукацыі — з другога. Праўда, грошы на адукацыю пры гэтым эканомяцца, бо магістраў, якіх Мінпрацы на працягу амаль 20 гадоў іх існавання так і не прыгадала, будзе зусім мала, ды і для тых няма спецыяльнай нішы на рынку выпускнікоў.
Не менш цікавы лёс і Закона аб вышэйшай адукацыі, які хадзіў па інстанцыях каля 10 гадоў, а калі быў прыняты, то ўжо прыкметна састарэў, а «рэдактарскія праўкі» знішчылі яго сучасную аснову — ужо згадваліся вышэй аўтаномія ВНУ і акадэмічныя свабоды. Каму гэтыя тэрміны, прынятыя ва ўсім свеце, так стаяць папярок горла? Тым больш, што яны на заканадаўчым узроўні толькі дэклараваліся, а рэалізавацца павінны былі на ўніверсітэцкім узроўні. Адзінае тлумачэнне складаецца ў тым, што ў нас цяпер галоўным апынулася задавальненне патрэб дзяржавы. Але ж гэта было ў савецкі перыяд, калі ўсе працавалі «за таго хлопца», а людзі былі для дзяржавы і ў імя дзяржавы, якім па канстытуцыі кіравала КПСС. Як жа сёння можна забыцца, што любая структура нацыянальнага ўзроўню працуе на задавальненне патрэбаў насельніцтва? А інакш на каго?
З шматлікіх іншых істотных, але не вельмі й прыкметных для шырокай публікі мерапрыемстваў згадаюўпарадкаванне структуры спецыяльнасцяў і стварэнне класіфікатар спецыяльнасцяў і кваліфікацый, увядзенне стандартаў вышэйшай адукацыі, увядзенне 10-бальнай шкалы ацэнак. Вынікі гэтых акцый, нават па сканчэнні часу, ацаніць усё яшчэ складана. Крытыкі тут шмат і не заўсёды абгрунтаванай. Заключным акордам стала прыняцце Кодэкса аб адукацыі, які, пры ўсіх яго недахопах, стаў асновай для далейшага руху наперад.
У гэты перыяд рабілася нямала і для інтэграцыі беларускай вышэйшай школы ў сусветную адукацыйную прастору, у прыватнасці, у Балонскі працэс, да ўступлення ў які мы былі вельмі блізкія гадоў 10 таму. Найбольш важнымі дасягненнямі ў гэтым кірунку было наша далучэнне да Лісабонскай канвенцыі (поўная назва — Канвенцыя аб прызнанні кваліфікацый, якія адносяцца да вышэйшай школы ў Еўрапейскім рэгіёне), стварэнне ў РІВШ нацыянальнай структуры па прызнанні дакументаў аб адукацыі і яе ўключэнне ў еўрапейскую сетку аналагічных нацыянальных цэнтраў ENIC / NARIC, заключэнне дзесяткаў дагавораў аб супрацоўніцтве ў галіне вышэйшай адукацыі з краінамі усіх рэгіёнаў свету, у першую чаргу, у рамках СНД і ЕўрАзЭС. Але ў «Балонскі клуб» нас не прынялі. Верагодна, тут выявілася еўрапейская палітыка пакусвання цяперашняга кіраўніцтва краіны, але аргументы мы далі самі, занадта часта ігнаруючы тое, што часам называюць еўрапейскімі каштоўнасцямі, вакол якіх фармуецца нейкі кансэнсус, якога мы чамусьці ўцякаем.
Здавалася б, рэформамі было закранута практычна ўсе ў вышэйшай школе. Аднак сёе-тое мы зусім не рабілі, хоць казалі пра гэта ўвесь час. Я маю на ўвазе змест адукацыі. Хоць, можа быць яго і мяняць не трэба? Ну, ўвядзем курсы па нанатэхналогіях, ну, скарэктуем у чарговы раз гуманітарны блок. Ну, яшчэ чаго-небудзь па дробязях. Але ж сітуацыя ў эканоміцы кардынальна змянілася і змяніла патрабаванні рынку працы, які стаў за апошнія пару дзесяцігоддзяў дзесяць разоў больш дынамічным. Так, можна ўводзіць усё новыя спецыяльнасці і спецыялізацыі, розніцу паміж некаторымі толькі пад мікраскопам заўважыць можна, але як доўга гэта будзе працягвацца? Можа быць, пара ўжо падумаць, што трэба мець у перспектыве? А заадно паглядзець больш уважліва, што зрабілі тыя, хто, у пэўным сэнсе, наперадзе нас?
Гэты далёка не поўны аналіз нашых рэформаў паказвае, што сістэма ўвесь гэты час сапраўды развівалася, прычым шмат у чым інавацыйна. Аднак зроблена было далёка не ўсё неабходнае, у тым ліку рэаліі цяперашняй супермасавай беларускай вышэйшай адукацыі і тэндэнцыі ў адукацыі за мяжой практычна не ўлічаныя. Што ж, будзем лічыць гэта хваробай росту маладой дзяржавы, у якім пакуль пераважае вельмі кансерватыўная парадыгма развіцця.
Сяргей Вятохін