Універсітэцкая аўтаномія ў Еўропе разумеецца як: -незалежнасць ВНУ ў прыняцці рашэнняў і вызначэнні сваёй унутранай арганізацыі (права выбіраць і адклікаць кіраўнікоў, вызначаць тэрмін іх знаходжання на пасадзе, фармаваць склад кіраўнікоў радаў, ствараць новыя падраздзяленні); - незалежнасць у падборы кадраў і кіраванні кадравымі рэсурсамі (права прымаць і звальняць акадэмічны і іншы персанал, вызначаць заробак і інш.); - незалежнасць у кіраванні сваімі фінансавымі рэсурсамі і фондамі (права вызначаць памеры аплаты навучання на ўсіх узроўнях, вызначаць крыніцы фінансавання, валодаць і распараджацца будынкамі і іншай уласнасцю); - незалежнасць у кіраванні акадэмічнымі адносінамі (права вызначаць колькасць студэнтаў і працэдуры іх прыёму, права ўводзіць новыя адукацыйныя праграмы розных узроўняў, вызначаць мову навучання, выбіраць крытэры ацэнкі якасці і агенцтва для правядзення ацэнкі якасці, самастойна вызначаць змест курсаў). Беларуская вышэйшая адукацыя па ўзроўні аўтаноміі далёка адстае ад стандартаў самастойнасці еўрапейскіх універсітэтаў па пераважнай большасці крытэраў. Пра гэта сведчаць вынікі даследавання, апублікаваныя Грамадскім Балонскім камітэтам. Тым не менш, дзяржава імкнецца ўсімі сіламі дэманстраваць наяўнасць нейкіх дэмакратычных элементаў. Хоць бы на ўзроўні нарматыўна-прававых актаў. Асаблівая цынічнасць рыторыкі з выкарыстаннем паняцця “самакіраванне” заключаецца ў тым, што нават у гэтых дакументах, якія імітуюць дэмакратыю, дзяржава імкнецца прапіхнуць палажэнні, якія дазваляюць ажыццяўляць абсалютнае самаўпраўства ў дачыненні да ВНУ. Напрыклад, Рада ВНУ – асноўны орган самакіравання ВНУ, як вызначана Кодэксам аб адукацыі. Кампетэнцыя, склад і арганізацыя дзейнасці рады ўстановы адукацыі вызначаюцца Палажэннем аб радзе ўстановы адукацыі, зацверджаным Міністэрствам адукацыі Рэспублікі Беларусь 18 ліпеня 2011 года. Аднак беларускае заканадаўства ператварае раду ўстановы адукацыі ў дэкаратыўны орган. Палажэнне не прадугледжвае ў такой рады наяўнасці паўнамоцтваў канчатковай экспертызы і прыняцця рашэнняў па большасці з тых пытанняў, якія разглядаюцца як тыя, што вызначаюць аўтаномны статус ВНУ. Рада не мае паўнамоцтваў абіраць і вызваляць ад пасады рэктара, прарэктараў, дэканаў, зацвярджаць статут ці ўносіць у яго змяненні, зацвярджаць навучальныя планы і новыя адукацыйныя праграмы, прымаць рашэнні аб стварэнні і ліквідацыі навучальных і навуковых падраздзяленняў, сцвярджаць фінансавыя справаздачы і не валодае правамі канчатковай экспертызы і прысваення вучоных званняў і вучоных ступеняў. Нават у тых выпадках, калі фармальна рада ВНУ мае паўнамоцтвы замяшчаць пасады прафесарска-выкладчыцкага складу на аснове конкурсу, у рэчаіснасці гэтыя правы абмежаваныя самаўпраствам рэктара як сапраўднага наймальніка. Мабыць, самыя дэмакратычныя элементы Палажэння аб радзе адносяцца да працэдур фармавання гэтага органа. Але і тут бюракратыя праграмуе магчымасці для ўласнага самавольства. У адпаведнасці з Палажэннем колькасны склад рады складаецца з удзельнікаў адукацыйнага працэсу, работнікаў ВНУ. Таксама ў яго могуць уваходзіць знешнія прадстаўнікі – тыя, хто непасрэднага дачынення да ВНУ не мае. У прыватнасці, 25% складу рады – гэта: - навучэнцы; - законныя прадстаўнікі навучэнцаў; - аб'яднанні навучэнцаў. 75% складу: - кіраўнікі структурных падраздзяленняў установы адукацыі; - педагагічныя работнікі; - іншыя работнікі ўстановы адукацыі; - прадстаўнікі мясцовых выканаўчых і распарадчых органаў; - прадстаўнікі іншых дзяржаўных органаў; - прадстаўнікі арганізацыяў-заказчыкаў кадраў; - прадстаўнікі грамадскіх аб'яднанняў; - прадстаўнікі іншых арганізацыяў. З прадстаўнікамі вертыкалі, прадпрыемстваў і грамадскіх арганізацыяў звязаныя не адзіныя, але самыя невыразныя нормы іх уключэння ў раду ВНУ. Па-першае, Палажэнне ставіць у няроўныя ўмовы чальцоў рады, падзяляючы іх па парадку працэдуры абрання. Адны выбіраюцца ў парадку, прадугледжаным статутам ВНУ. Другія трапляюць у раду, не падпарадкоўваючыся якім-небудзь працэдурам – уключаюцца ў раду проста на падставе прапановаў іх кіраўнікоў. Да першых адносяцца навучэнцы, іх законныя прадстаўнікі, аб'яднанні навучэнцаў, прадстаўнікі кіраўнікоў структурных падраздзяленняў, педагагічных і іншых работнікаў установы адукацыі, якія выбіраюцца ў парадку, вызначаным статутам установы адукацыі. Да другіх адносяцца знешнія прадстаўнікі – мясцовых выканаўчых і распарадчых органаў, іншых дзяржаўных органаў, арганізацыяў-заказчыкаў кадраў, грамадскіх аб'яднанняў, іншых арганізацыяў. Якія, калі прытрымлівацца літары закону, па ўласнай волі самі сябе ўключаюць у склад рады. Артыкул 7 Палажэння сфармуляваны так: “Прадстаўнікі мясцовых выканаўчых і распарадчых органаў, іншых дзяржаўных органаў, арганізацыяў-заказчыкаў кадраў, грамадскіх аб'яднанняў, іншых арганізацыяў уключаюцца ў склад рады на падставе прапановаў кіраўнікоў названых органаў і арганізацыяў” Па-другое, ня вызначаная прапорцыя знешніх прадстаўнікоў у складзе 75% членаў рады. Адсутнічае рэгуляванне суадносінаў у складзе радаў прадстаўнікоў ВНУ і дзяржаўных і грамадскіх структураў, а таксама крытэраў для вызначэння кола структураў, якія могуць прымаць удзел у дзейнасці радаў. Неўрэгуляванасць гэтых пытанняў спараджае рызыку дамінавання ў складах радаў дзяржаўных структураў над універсітэцкімі. З тых ВНУ, тэксты статутаў якіх даступныя для чытання, толькі адзін абмежаваў магчымасць уключэння знешніх прадстаўнікоў у склад рады: “Прадстаўнікі педагагічных і навуковых работнікаў павінны складаць не менш за дзве трэцi чальцоў Рады” (Статут Акадэміі кіравання пры прэзідэнце). Па-трэцяе, знешнія прадстаўнікі не нясуць адказнасці за рашэнні рады. У адпаведнасці з палажэннем рашэнні рады з'яўляюцца абавязковымі толькі для педагагічных і іншых работнікаў установы адукацыі, якія навучаюцца і іх законных прадстаўнікоў. Вывучэнне практыкі ўжывання ўніверсітэтамі нарматыўных прадпісанняў у галіне самакіравання ВНУ паказвае, што недахопам рэгулявання радаў з'яўляецца таксама адсутнасць у адкрытым доступе (калі яны ўвогуле ёсць) дакументаў, якія рэгламентуюць правы чальцоў рады ў частцы абскарджання рашэнняў рады, тэрмінаў паўнамоцтваў у частцы знаходжання ў статусе члена рады, парадку пераабрання. Нявызначанасць заканадаўства аб універсітэцкім самакіраванні пагаршаецца і тым, што нормы права выяўленыя ў самой агульнай форме, адсылаючы да іншых актаў часам без указання на канкрэтную норму, дзе можна знайсці адсутныя звесткі, або проста да “дзейснага заканадаўства”. Так, Кодэкс аб адукацыі адсылае да Палажэння аб радзе ўстановы адукацыі. Палажэнне, у сваю чаргу, адсылае да статута. А статут адсылае яшчэ далей –напрыклад, да яшчэ аднаго палажэння, якое зацвярджаецца рэктарам: так, напрыклад, ідуць справы ў той жа Акадэміі кіравання пры прэзідэнце Рэспублікі Беларусь. Мажліва, тут меў месца разлік заканадаўцаў на ініцыятыву рэктараў ВНУ. Але ж яны прызначаюцца дзяржавай і ніколі не патурбуюцца пра вырашэнне гэтых праблемаў без каманды свайго прамога працадаўцы – дзяржавы. Аналіз адрозненняў можна працягваць. Аднак галоўным з'яўляецца тое, што дзеючая нарматыўная база ў плане разумення месца і ролі радаў у сістэме самакіравання ВНУ дае недакладныя і супярэчлівыя арыенціры, якія дазваляюць дзяржаўным прызначэнцам займацца самаўпраўствам. Толькі сваволле гэтае ў нас называецца «самакіраваннем». Упершыню апублікавана ў Наша МеркаваннеУниверситетская автономия в Европе понимается как: -независимость вуза в принятии решений и определении своей внутренней организации (право выбирать и отзывать руководителей, определять срок их нахождения в должности, формировать состав управляющих советов, создавать новые подразделения); - независимость в подборе кадров и управлении кадровыми ресурсами (право принимать и увольнять академический и другой персонал, определять зарплату и др.); - независимость в управлении своими финансовыми ресурсами и фондами (право определять размеры оплаты обучения на всех уровнях, определять источники финансирования, владеть и распоряжаться зданиями и другой собственностью); - независимость в управлении академическими отношениями (право определять численность студентов и процедуры их приема, право вводить новые образовательные программы разных уровней, определять язык обучения, выбирать критерии оценки качества и агентство для проведения оценки качества, самостоятельно определять содержание курсов). Белорусское высшее образование по уровню автономии далеко отстает от стандартов самостоятельности европейских университетов по подавляющему большинству критериев. Об этом свидетельствуют результаты исследования, опубликованные Общественным болонским комитетом. Тем не менее, государство стремится всеми силами демонстрировать наличие неких демократических элементов. Хотя бы на уровне нормативно-правовых актов. Особая циничность риторики с использованием понятия «самоуправление» заключается в том, что даже в этих документах, имитирующих демократию, государство стремится продавить положения, позволяющие осуществлять абсолютный произвол в отношении вузов. Например, Совет вуза – основной орган самоуправления вузом, как определено Кодексом об образовании. Компетенция, состав и организация деятельности совета учреждения образования определяются Положением о совете учреждения образования, утвержденным Министерством образования Республики Беларусь 18 июля 2011 года.Однако беларуское законодательство превращает совет учреждения образования в декоративный орган. Положение не предполагает у такого совета наличия полномочий конечной экспертизы и принятия решений по большинству тех вопросов, которые рассматриваются как определяющие автономный статус вуза. Совет не имеет полномочий избирать и освобождать от должности ректора, проректоров, деканов, утверждать устав или вносить в него изменения, утверждать учебные планы и новые образовательные программы, принимать решения о создании и ликвидации учебных и научных подразделений, утверждать финансовые отчеты и не обладает правами конечной экспертизы и присвоения ученых званий и ученых степеней. Даже в тех случаях, когда формально совет вуза имеет полномочия замещать должности профессорско-преподавательского состава на основе конкурса, в действительности эти права ограничены произволом ректора как действительного нанимателя. Видимо, самые демократические элементы Положения о совете относятся к процедурам формирования этого органа. Но и здесь бюрократия программирует возможности для собственного произвола. В соответствии с Положением количественный состав совета состоит из участников образовательного процесса, работников вуза.Также в него могут входить внешние представители – те, кто непосредственного отношения к вузу не имеет. В частности, 25 % состава совета – это: - обучающиеся; - законные представители обучающихся; - объединения обучающихся. 75 % состава: - руководители структурных подразделений учреждения образования; -педагогические работники; -иные работники учреждения образования; -представители местных исполнительных и распорядительных органов; - представители иных государственных органов; - представители организаций-заказчиков кадров; - представители общественных объединений; - представители иных организаций. С представителями вертикали, предприятий и общественных организаций связаны не единственные, но самые невнятные нормы их включения в совет вуза. Во-первых, Положение ставит в неравные условия членов совета, разделяя их по порядку процедуры избрания. Одни избираются в порядке, предусмотренном уставом вуза. Вторые попадают в совет, не подчиняясь каким-либо процедурам – включаются в совет просто на основании предложений их руководителей. К первым относятся обучающиеся, их законные представители, объединения обучающихся, представители руководителей структурных подразделений, педагогических и иных работников учреждения образования, которые избираются в порядке, определенном уставом учреждения образования. Ко вторым относятся внешние представители – местных исполнительных и распорядительных органов, иных государственных органов, организаций-заказчиков кадров, общественных объединений, иных организаций. Которые, если следовать букве закона, по собственной воле сами себя включают в состав совета. Статья 7 Положения сформулирована так:«Представители местных исполнительных и распорядительных органов, иных государственных органов, организаций-заказчиков кадров, общественных объединений, иных организаций включаются в состав совета на основании предложений руководителей названных органов и организаций». Во-вторых, не определена пропорция внешних представителей в составе 75% членов совета. Отсутствует регулирование соотношения в составе советов представителей вуза и государственных и общественных структур, а также критериев для определения круга структур, которые могут принимать участие в деятельности советов. Неурегулированность данных вопросов порождает риск доминирования в составах советов государственных структур над университетскими. Из тех вузов, тексты уставов которых доступны для прочтения, только один ограничил возможность включения внешних представителей в состав совета: «Представители педагогических и научных работников должны составлять не менее двух третей членов Совета» (Устав Академии управления при президенте). В-третьих, внешние представители не несут ответственности за решения совета. В соответствии с положением решения совета являются обязательными только для педагогических и иных работников учреждения образования, обучающихся и их законных представителей. Изучение практики применения университетами нормативных предписаний в области самоуправления вузов показывает, что недостатком регулирования советов является также отсутствие в открытом доступе (если они вообще есть) документов, регламентирующих права членов совета в части обжалования решений совета, сроков полномочий в части пребывания в статусе члена совета, порядка переизбрания. Неопределенность законодательства об университетском самоуправлении усугубляется и тем, что нормы права выражены в самой общей форме, отсылая к другим актам иногда без указания на конкретную норму, где можно найти недостающие сведения, или просто к «действующему законодательству». Так, Кодекс об образовании отсылает к Положению о совете учреждения образования. Положение, в свою очередь, отсылает к уставу. А устав отсылает еще дальше– например, к еще одному положению, которое утверждается ректором:так, например, обстоят дела в той же Академии управления при президенте Республики Беларусь. Быть может, тут имел место расчет законодателей на инициативу ректоров вузов. Но ведь они назначаются государством и никогда не озаботятся решениями этих проблем без команды своего прямого работодателя – государства. Анализ различий можно продолжать. Однако главным является то, что действующая нормативная база в плане понимания места и роли советов в системе самоуправления вузов дает нечеткие и противоречивые ориентиры, позволяющие государственным назначенцам заниматься произволом. Только произвол этот у нас называется «самоуправлением». Впервые опубликовано в Наше Мнение