Мінск упусціў шанец праскочыць у Балонскі працэс незаўважаным

Беларусь не зможа ўвайсці ў Балонскі працэс і далучыцца да адзінай Еўрапейскай прасторы вышэйшай адукацыі (ЕПВА), як мінімум, да 2015 года. Аднак каб і праз два гады Мінску зноў не адмовілі, крокі ў гэтым кірунку неабходна прымаць ужо цяпер. Для вывучэння досведа постсавецкіх краін, якія ў Балонскі працэс уключаны, Грамадскі Балонскі камітэт і асветніцкая ўстанова «Офіс еўрапейскай экспертызы і камунікацый» праводзяць сустрэчы з прадстаўнікамі міжнароднай акадэмічнай грамадскасці. Пры ўваходжанні ў адзіную еўрапейскую адукацыйную прастору нельга скідаць з рахункаў савецкае мінулае краін Цэнтральнай і Ўсходняй Еўропы, адзначыў на круглым стале Рымантас Жэлвіс. «Яны хацелі стаць сябрамі ЕС, таму актыўна праводзілі рэформы, у тым ліку і ў сферы адукацыі. І рэформы гэтыя былі дастаткова хуткімі, радыкальнымі і балючымі. А вось краіны, якія ўвайшлі ў Балонскі працэс пазней, без уступлення ў ЕС, не адчувалі такога ціску і правялі рэформы павярхоўна. Ім гэта ўступленне далося лягчэй, бо патрабаванні былі іншыя», - адзначыў эксперт. Тым не менш, краіны з адной і другой груп уваходзілі ў ЕПВА на падставе вывучэння і прымянення ў сябе прынцыпаў, па якіх функцыянуе адукацыя ў Заходняй Еўропы, дзе існуюць глыбокія традыцыі інстытуцыяналізацыі, універсітэцкай аўтаноміі. Менавіта там і сфармаваліся патрабаванні да ўсіх удзельнікаў Балонскага працэсу. Беларусь тут стаіць асабняком. І хоць, напрыклад, у тым жа Азербайджане альбо Казахстане, якія ўжо ўваходзяць у Балонскі працэс, адзначаецца шмат у чым падобныя з беларускімі праблемамі істотнай прысутнасці дзяржавы ў адукацыйным асяродку, выкарыстоўваць іх досвед уступлення ў адзіную адукацыйную прастору не атрымаецца. Можна сказаць, што і Баку ў 2005-м, і Астана ў 2010-м праскочылі ў Балонскі працэс авансам. Але на досведзе гэтых краін у Еўропе зразумелі, што не заўсёды дэкларацыі прыхільнасці прынцыпам ЕПВА супадаюць з рэальнымі дзеяннямі. А паколькі механізмаў выключэння з ЕПВА няма, значыць, каб больш не памыляцца, патрабаванні да Беларусі будуць вылучацца максімальна строга. У прыватнасці, беларускаму боку паказваюць, што наша праблема складаней, чым проста неадпаведная еўрапейскім традыцыям архітэктура адукацыйнага асяродка. Наша праблема - гэта канфлікт ідэалогій, татальны кантроль і дыктат дзяржавы ў адукацыі, адсутнасць рэальных акадэмічных свабодаў. «Бо ў краінах-ветэранах Балонскага працэсу, - адзначае Рымантас Жэлвіс, - уплыў уладаў на кіраванне, палітыку адукацыі мінімальна, хоць дзяржава ўдзельнічае ў ёй праз сістэму акрэдытацыі, стварэнне сістэмы кваліфікацыйных патрабаванняў».

Дзяржава фінансуе адукацыю, але балем не кіруе

Пры тым, што ў краінах Балонскага працэсу дзяржава фінансуе адукацыю, але права ўмешвацца ў адукацыйную палітыку ВНУ не мае, і ўжо тым больш, як у нас, не можа быць адзіным правадніком адукацыйнай палітыкі. Кажучы аб досведзе Літвы, Рымантас Жэлвіс адзначыў, што ў цяперашні час у краіне каля 50% студэнтаў вучацца за кошт бюджэту. У Беларусі ж дзве траціны студэнцтва складаюць платнікі. Выдаткі на падрыхтоўку спецыялістаў у Літве адрозніваюцца ад іх профілю. Так, на гуманітарных спецыяльнасцях штогадовыя выдаткі на кожнага студэнта складаюць 1153 даляра, на сацыяльных - 1538 даляраў, педагагічных - каля 3000 даляраў. Больш за 6500 долараў штогод вылучаецца на падрыхтоўку спецыялістаў у сферы марскога і паветранага флоту. Сябра Грамадскага Балонскага камітэта прафесар Уладзімір Дунаеў прывёў дадзеныя ЮНЕСКА, падлічаным адпаведна парытэту пакупніцкай здольнасці, згодна з якімі ў Беларусі на аднаго студэнта расходуецца 1900 долараў, а ў краінах ЕС - 13 тысяч даляраў у год. Прывабнасць заходнееўрапейскіх універсітэтаў, у тым ліку па аб'ёме расходаў, з'яўляецца для літоўскіх ВНУ цалкам адчувальным фактарам напружання, адзначыў Рымантас Жэлвіс. Бо Балонскі працэс мае на ўвазе мабільнасць, а, значыць, заўсёды застаецца небяспека, што з'едзе больш, чым прыедзе. Між тым менавіта на тое, што ў Беларусь пацячэ плынь замежных студэнтаў, спадзяецца ў ліку іншага Мінадукацыі, калі будуе планы ўступлення ў ЕПВА. Да 2015 года экспарт адукацыйных паслуг беларускіх універсітэтаў плануецца павялічыць больш чым у тры разы. У адпаведнасці з Дзяржпраграмай развіцця вышэйшай адукацыі на 2011-2015 гады аб'ём такога экспарту плануецца давесці да 187 млн. даляраў. Быць у Балонскім працэсе - значыць з'яўляцца прывабным для замежных студэнтаў, атрымаць дадатковыя крыніцы даходаў. Аднак усё не так проста, адзначае Рымантас Жэлвіс. «Пра тое, каб больш зарабіць, думаюць усе, - сказаў ён. - Асабліва гэта актуальна ў перыяд недахопу студэнтаў, як цяпер. Аднак замежным студэнтам неабходна нешта прапанаваць, а часам нам прапанаваць няма чаго. Бо на літоўскай мове вучыцца знаходзіцца мала жадаючых. Моладзь хоча вучыцца на рускай або англійскай, навучанне на якіх у нашых універсітэтах не заўсёды магчыма». Праблема навучання на замежных мовах стане рабром і перад беларускімі ВНУ, калі раптам да нас масава паедуць замежныя студэнты. Пакуль жа ў Беларусі ВНУ, дзе можна прайсці курс на англійскай мове, можна палічыць на пальцах адной рукі. Прафесар Жэлвіс адзначыў, што ў любым выпадку ўваходжанне ў Балонскі працэс для любой краіны звязана з шэрагам складанасцяў, але далучэнне да ЕПВА варта намаганняў для іх пераадолення. І чым раней краіна прыступіць да неабходных пераўтварэнняў для гэтага, тым большае канкурэнтная перавага ў яе будзе.

Канфлікт беларускіх і еўрапейскіх акадэмічных каштоўнасцяў

Не тое, каб у Мінадукацыі Беларусі не ведалі, што рабіць для ўступлення ў Балонскі працэс. Справа ў іншым - ведамства плануе развіваць падыходы да сістэмы вышэйшай адукацыі ў адпаведнасці з абранай стратэгіяй. Пра гэта заявіў 11 чэрвеня міністр адукацыі Сяргей Маскевіч, адказваючы на пытанне аб магчымым уцягванні Беларусі ў Балонскі працэс. «Нягледзячы на тое, што пытанне далучэння Беларусі да Балонскага працэсу не было разгледжана на канферэнцыі міністраў адукацыі ў Бухарэсце, прамога ўздзеяння на нашу стратэгію гэты факт не зрабіў», - адзначыў міністр і выказаў надзею, што «калі-небудзь да вырашэння гэтага пытання будзе менш палітызаваны падыход». Уладзімір Дунаеў падкрэслівае, што як раз палітызацыя сферы вышэйшай адукацыі і з'яўляецца тормазам для ўступлення Беларусі ў Балонскі працэс. Вырашальным фактарам пры прыняцці рашэння адкласці пытанне далучэння Беларусі да Балонскага працэсу стала не адсутнасць у нас таго, што называюць Балонскай архітэктурай вышэйшай адукацыі - сістэмы бакалаўр-магістр або якіх-небудзь іншых тэхнічных элементаў, «а канфлікт беларускіх і еўрапейскіх акадэмічных каштоўнасцяў». Акадэмічныя свабоды, акадэмічная мабільнасць і самакіраванне ўніверсітэтаў - вось тое, чаго ў Беларусі няма, падкрэслівае Дунаеў. Грамадскі Балонскі камітэт, Цэнтр развіцця студэнцкіх ініцыятыў і камітэт "Салідарнасць» нядаўна прадставілі грамадскасці маніторынг парушэнняў акадэмічных свабодаў у ВНУ Беларусі. Эксперты прыйшлі да высновы, што такія парушэнні носяць сістэмны і масавы характар. Аўтаномнасць беларускіх універсітэтаў таксама застаецца пад пытаннем. Рымантас Жэлвіс падкрэсліў, што ў сучасных умовах Беларусь у выпадку рашучасці стаць сябрам ЕПВА можа зрабіць гэта толькі на ўмовах, якія дыктуе Еўропа. Ніхто не супраць асаблівасцяў сістэмы адукацыі, але не выконваць фундаментальныя асновы і ўступіць у Балонскі працэс, не атрымаецца. Іншымі словамі, Беларусь прымуць у Балонскі працэс альбо на еўрапейскіх умовах, альбо не прымуць зусім.

Минск упустил шанс проскочить в Болонский процесс незамеченным

Беларусь не сможет войти в Болонский процесс и присоединиться к единому Европейскому пространству высшего образования (ЕПВО), как минимум, до 2015 года. Однако чтобы и через два года Минску вновь не отказали, шаги в этом направлении необходимо предпринимать уже сейчас.

Для изучения опыта постсоветских стран, которые в Болонский процесс включены, Общественный Болонский комитет и просветительское учреждение «Офис европейской экспертизы и коммуникаций» проводят встречи с представителями международной академической общественности. При вхождении в единое европейское образовательное пространство нельзя сбрасывать со счетов советское прошлое стран Центральной и Восточной Европы, отметил на круглом столе Римантас Желвис. «Они хотели стать членами ЕС, поэтому заинтересовано проводили реформы, в том числе и в сфере образования. И реформы эти были достаточно быстрыми, радикальными и болезненными. А вот страны, которые вошли в Болонский процесс позже, без вступления в ЕС, не испытывали такого давления и провели реформы поверхностно. Им это вступление далось легче, ведь требования были другие», — отметил эксперт. Тем не менее, страны одной и другой групп входили в ЕПВО на основании изучения и применения у себя принципов, по которым функционирует образование в Западной Европы, где существуют глубокие традиции институционализации, университетской автономии. Именно там и сформировались требования ко всем участникам Болонского процесса. Беларусь здесь стоит особняком. И хотя, например, в тех же Азербайджане и Казахстане, уже входящих в Болонский процесс, отмечаются во многом схожие с белорусскими проблемы существенного присутствия государства в образовательной среде, использовать их опыт вступления в единое образовательное пространство не получится. Можно сказать, что и Баку в 2005-м и Астана в 2010-м проскочили в Болонский процесс авансом. Но на опыте этих стран в Европе поняли, что не всегда декларации приверженности принципам ЕПВО совпадают с реальными действиями. А поскольку механизмов исключения из ЕПВО нет, значит, чтобы больше не ошибаться, требования к Беларуси будут выдвигаться максимально строго. В частности, белорусской стороне указывают, что наша проблема сложнее, чем просто несоответствующая европейским традициям архитектура образовательной среды. Наша проблема — это конфликт идеологий, тотальный контроль и диктат государства в образовании, отсутствие реальных академических свобод. «Ведь в странах-ветеранах Болонского процесса, — отмечает Римантас Желвис, — влияние властей на управление, политику образования минимально, хотя государство участвует в ней через систему аккредитации, создание системы квалификационных требований».

Государство финансирует образование, но балом не правит

При том, что в странах Болонского процесса государство финансирует образование, но права вмешиваться в образовательную политику вузов не имеет, и уж тем более, как у нас, не может быть единственным проводником образовательной политики. Говоря об опыте Литвы, Римантас Желвис отметил, что в настоящее время в стране около 50% студентов учатся за счет бюджета. В Беларуси же две трети студенчества составляют платники. Затраты на подготовку специалистов в Литве разнятся от их профиля. Так, на гуманитарных специальностях ежегодные расходы на каждого студента составляют 1153 доллара, на социальных — 1538 долларов, педагогических — около 3000 долларов. Более 6500 долларов ежегодно выделяется на подготовку специалистов в сфере морского и воздушного флота. Член Общественного Болонского комитета профессор Владимир Дунаев привел данные ЮНЕСКО, подсчитанным соответственно паритету покупательской способности, согласно которым в Беларуси на одного студента расходуется 1900 долларов, а в странах ЕС — 13 тысяч долларов в год. Привлекательность западноевропейских университетов, в том числе по объему расходов, является для литовских вузов вполне ощутимым фактором напряжения, отметил Римантас Желвис. Ведь Болонский процесс подразумевает мобильность, а, значит, всегда остается опасность, что уедет больше, чем приедет. Меж тем именно на то, что в Беларусь потечет поток иностранных студентов, уповает в числе прочего Минобразования, когда строит планы вступления в ЕПВО. К 2015 году экспорт образовательных услуг белорусских университетов планируется увеличить более чем втрое. В соответствии с Госпрограммой развития высшего образования на 2011-2015 годы объем такого экспорта планируется довести до 187 млн. долларов.

Быть в Болонском процессе — значит являться привлекательным для иностранных студентов, получить дополнительные источники доходов. Однако все не так просто, отмечает Римантас Желвис.

«О том, чтобы больше заработать, думают все, — сказал он. — Особенно это актуально в период нехватки студентов, как теперь. Однако зарубежным студентам необходимо нечто предложить, а порой нам предложить нечего. Ведь на литовском языке учиться находится мало желающих. Молодежь хочет учиться на русском или английском, обучение на которых в наших университетах не всегда возможно». Проблема обучения на иностранных языках станет ребром и перед белорусскими вузами, если вдруг к нам массово поедут иностранные студенты. Пока же в Беларуси вузы, где можно пройти курс на английском языке, можно сосчитать на пальцах одной руки. Профессор Желвис отметил, что в любом случае вхождение в Болонский процесс для любой страны сопряжено с рядом сложностей, но присоединение к ЕПВО стоит усилий для их преодоления. И чем раньше страна приступит к необходимым преобразованиям для этого, тем большее конкурентное преимущество у нее будет.

Конфликт белорусских и европейских академических ценностей

Не то, чтобы в Минобразования Беларуси не знали, что делать для вступления в Болонский процесс. Дело в другом — ведомство планирует развивать подходы к системе высшего образования в соответствии с выбранной стратегией. Об этом заявил 11 июня министр образования Сергей Маскевич, отвечая на вопрос о возможном вовлечении Беларуси в Болонский процесс. «Несмотря на то, что вопрос присоединения Беларуси к Болонскому процессу не был рассмотрен на конференции министров образования в Бухаресте, прямого воздействия на нашу стратегию этот факт не произвел», — отметил министр и выразил надежду, что «когда-нибудь к решению этого вопроса будет менее политизированный подход». Владимир Дунаев подчеркивает, что как раз политизация сферы высшего образования и является тормозом для вступления Беларуси в Болонский процесс. Решающим фактором при принятии решения отложить вопрос присоединения Беларуси к Болонскому процессу стало не отсутствие у нас того, что именуют Болонской архитектурой высшего образования — системы бакалавр-магистр или каких-либо других технических элементов, «а конфликт белорусских и европейских академических ценностей». Академические свободы, академическая мобильность и самоуправление университетов — вот то, чего в Беларуси нет, подчеркивает Дунаев. Общественный Болонский комитет, Центр развития студенческих инициатив и комитет «Солидарность» недавно представили общественности мониторинг нарушений академических свобод в вузах Беларуси. Эксперты пришли к выводу, что такие нарушения носят системный и массовый характер. Автономность белорусских университетов также остается под вопросом.

Римантас Желвис подчеркнул, что в современных условиях Беларусь в случае решимости стать членом ЕПВО может сделать это лишь на условиях, которые диктует Европа. Никто не против особенностей системы образования, но не соблюдать фундаментальные основы и вступить в Болонский процесс, не получится. Другими словами, Беларусь примут в Болонский процесс либо на европейских условиях, либо не примут вовсе.