zautra.by: Дзясяткі тысяч маладых грамадзян Беларусі штогод становяцца ахвярамі прымусовай працы, да арганізацыі якога датычны ўрад. Паняцці рабства, прымусовай працы, гандлю людзьмі трывала асацыююцца ў шматлікіх з далёкім мінулым ці з сацыяльнай рэкламай, якая распавядае пра крымінальныя жахі сучаснасці. Хоць ААН ужо даўно прызнала Беларусь краінай, якая пастаўляе "жывы тавар" за мяжу, галоўным чынам у якасці прастытутак, усе гэтыя непрыемныя праявы грамадскага жыцця ўспрымаюцца як нешта далёкае і ўжо сапраўды не датычнае нас. Але небяспека бліжэй, чым мы думаем.
Прымусовая праца — гэта калі людзей прымушаюць працаваць супраць іх волі, да прыкладу, шляхам гвалту ці пагрозы гвалтам, або больш тонкімі сродкамі, такімі як выкарыстанне ў якасці пагрозы назапашаныя абавязкі, вынятак дакументаў, якія пацверджуюць асобу і шматлікае іншае. Міжнароднае права лічыць прымусовую праца злачынствам.
Навінай цяперашняга года стала рэкордная масавасць прыцягнення студэнтаў да прымусовых прац. Мабілізацыя студэнтаў на працы адбываецца на фоне не меней масавых звальненняў кваліфікаваных кадраў. Па дадзеных Белстата, у першым паўгоддзі лік звольненых перавысіў лік прынятых на працу на 52,1 тыс.
Геаграфія трафіку рабства
Па інфармацыі службоўцаў і функцыянераў Беларускага рэспубліканскага звяза моладзі (БРСМ) студэнтаў адпраўляюць укалываць як на радзіме (рэканструкцыя малочна-таварных фермаў, узвядзенне інфраструктуры АЭС, лёдавых палацаў, будаўніцтва жылых хат), так і далёка за яе межамі. У складзе зборных рэспубліканскіх стройотрядов маладыя людзі едуць працаваць у Расію: на БАМ, на паўвостраў Ямал будаваць аўтадарогі, абслугоўваць алімпійскія аб’екты ў Сочы. На тэрыторыі Беларусі самым буйным дылерам па пастаўцы студэнтаў з’яўляецца БРСМ. Гэта арганізацыя пастаўляе студэнтаў на аснове доўгатэрміновых дамоў, якія складаюцца з суб’ектамі гаспадарання, а таксама па тэрміновых заяўках — у выпадку ўзнікнення аўральнай сітуацыі, як гэта адбываецца штогод у сезон падрыхтоўкі да свята ўраджая. Устойлівы струмень студэнтаў забяспечваюць таксама ўстановы адукацыі. Але канкураваць з БРСМ ім складана, таму асноўны трафік студэнтаў забяспечваюць стройотряды.
Колькі каштуе жывы тавар
Са з’яўленнем будатрадаў, у грамадскую свядомасць укараніліся паняцці “баец”, “камісар”, “камандзір”. Студэнт, будучы лекар ці настаўнік, якога рэкрутавалі ў будатрад, аўтаматычна становіцца байцом. Раней у грамадзянскім сектары эканомікі была толькі адна прафесія байца — “баец скаціны”. Прафесія кажа сама за сябе. Байцы ж будатрадаў падзяляюцца па кірунках: будаўнічы, сельскагаспадарчы, педагагічны, сэрвісны, экалагічны, атрад, які працуе за межамі Рэспублікі Беларусь.
Аплата працы можа быць разгледжана на прыкладзе традыцыйна самай высока аплачванай сферы — будаўніцтва. Дзяржаўная прапаганда прапануе байцу на будоўлі зарабіць свой першы мільён. Еду ў Горкі размаўляць з байцамі — у студэнтаў у Горках, якія ўкладваюць ходнікавую плітку, абяцанае багацце не дацягвае і да абавязковага мінімальнага мільёна рублёў, самая высокая выплачаная зарплата — паўтара мільёна. Пра зарплаты “камісара” і “камандзіра” высветліць не атрымалася.
Для параўнання еду на будаўнічы аб’ект, не абхоплены БРСМам: рэканструкцыя кароўніка ў в. Вусце Аршанскага раёна сіламі прыватнага прадпрымальніка. Працоўныя — тая ж моладзь, толькі не з будатрада, а “фрылансераў”. Заработная плата за збор будаўнічага смецця — 2,2 мільёна рублёў за дзесяць дзён. Працоўныя старэйшага веку, якія ўмеюць замешваць і заліваць бетон, зарабляюць 4,5 мільёна рублёў за дзесяць дзён.
У Расіі мінімальная стаўка для чорнарабочага — 500 даляраў. Для студэнта будатрада ад 100 да 250 даляраў.
Зразумела, што пры такіх расцэнках на студэнцкую працу попыт на рабсилу вельмі высокі і ў расійскіх кампаній, і ў нашых прадпрыемстваў.
Метады ўцягвання ў сістэму прымусовай працы
У снежні 2011 года Лукашэнка агучыў просьбу БРСМ арганізаваць у кожнай вобласці па 10 тысяч працоўных месцаў для байцоў будатрадаў і даручыў ураду арганізаваць гэтыя тысячы месцаў як першачарговую задачу. — “Гэта не папулізм. Гэта выгодна дзяржаве, асабліва цяпер… Сёння на прадпрыемствах недахоп менавіта працаўнікоў будаўнічых спецыяльнасцяў”.
І вось напачатку красавіка 2012 гады праз дзяржаўныя СМІ пачалася прапаганда рэкрутынгу моладзі. Меркавалася, што маладыя людзі добраахвотна паедуць у Чыцінскую вобласць, Краснадарскі край і Маскоўскую вобласць Расіі. Толькі РЧ (расейская чыгунка) даслала заяўку на 2000 чалавек. У Беларусі маладым людзям прапанавалася добраахвотна ўнесці свой унёсак у падрыхтоўку горада Горкі да рэспубліканскага фэсту працаўнікоў сяла “Дажынкі”, у будаўніцтва шматфункцыянальнага спартовага комплексу “Чыжоўка-Арэна”, Лядовага палаца ў Оршы, рэканструкцыю карпусоў гарадскіх шпіталёў у Віцебску і Наваполацку і на іншых аб’ектах. Абяцаная заработная плата — “да трох мільёнаў рублёў”.
Дачакацца згоды моладзі на добраахвотнае рабства ўраду не атрымалася. Таму асноўнаму пастаўшчыку моладзі — установам адукацыі — прыйшлося выкарыстаць адміністрацыйны рэсурс.
Запал у студэнтаў фармуецца галоўным чынам пасродкам пагроз — праблема з далейшай вучобай, высяленне з інтэрната. Не жадаеш праблем — ідзі працаваць, куды пашлюць. З боку можа здацца, што пагрозы пакарання за адмову ад добраахвотнай працы існуюць толькі на эмацыйным узроўні, і праяві студэнт актыўную грамадзянскую пазіцыю, паедзе ён ці яна не ў Горкі камяні цягаць, а на шабашку ў ЗША. Аднак дарма думаць, што ў нашай краіне самаўпраўнасці службоўца можна супрацьпаставіць сілу закона.
Апашленне правоў і свабодаў чалавека
У дачыненні да рабства моладзі наша заканадаўства мае шматузроўневую структуру, накшталт матрошкі.
Артыкул 41 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь адназначна забараняе прымусовую працу. Але Канстытуцыяй размахваюць зняважаныя і абражаныя. А тыя, перад кім пастаўлена першачарговая задача забяспечыць пастаўку рабоў, не апелююць да нормаў права, прынятым у развіццё канстытуцыйных гарантый. У артыкуле 89 Кодэкса пра адукацыю пункт 2 абвяшчае: “Забараняецца прыцягненне навучэнцаў да выканання прац (аказанню паслуг), не прадугледжаных навучальна-праграмнай дакументацыяй, планам выхаваўчай працы ўстановы адукацыі”. У Горках для таго, каб загнаць студэнтаў у будатрады, а затым на будоўлю, адмыслова перапісалі дакументацыю, абвясціўшы паншчыну практыкай.
Студэнт мог бы абурыцца, што практыка на будоўлі не адпавядае будучай спецыяльнасці, тым больш што Палажэнне аб практыцы студэнтаў, курсантаў, слухачоў (зацверджана Пастановай Рады Рэспублікі яшчэ ў 2010 годзе) дапушчае, што правядзенне практыкі ў складзе студэнцкіх атрадаў магчыма, толькі калі выкананая студэнтам праца адпавядае спецыяльнасці, на якой ён навучаецца. А магчымасць забяспечыць будучаму педагогу, эканамісту ці юрысту практыку па спецыяльнасці ёсць заўсёды: укладваць ходнікавую плітку — гэта развіццё эстэтычнага густу ў рэчышчы навучальнага курсу “Этыка і эстэтыка”. Так растлумачылі студэнтам у Горках: “Каб думалі, перш чым плюнуць у наступны раз на ходнік. Ці кінуць недапалак”.
У выніку артыкул 41 Канстытуцыі, у якой сказана: “Прымусовая праца забараняецца, акрамя працы ці службы, вызначанай прысудам суда ці ў адпаведнасці з законам пра надзвычайнае і ваеннае становішча”, выпустошваецца ў сістэме адукацыі разнастайнымі абмоўкамі, а ўсё часцей і проста цынічна топчацца.
Гэтак жа, як студэнты адпрацоўваюць практыку, асуджаныя выпраўленчай калоніі №09 г. Горкі адбываюць свой тэрмін на будоўлях “дажынак”. У адрозненне ад студэнтаў, прыцягваць асуджаных да працы прымусова дазваляе канстытуцыя. У астатнім усё прыкладна гэтак жа: арганізацыя складае дамову з выпраўленчай установай (БРСМ з установай адукацыі), фармуе будатрад, а затым выкарыстоўвае зняволеных там, дзе гэта выгодна. Грашовыя разлікі за працоўную сілу адбываюцца з кіраўніцтвам калоніі. Толькі БРСМ яшчэ здае прымусовых працоўных у арэнду іншым арганізацыям, у тым ліку і за межы краіны.
Хто абароніць правы студэнтаў
На сённяшні дзень студэнту няма куды звярнуцца за дапамогай у адстойванні сваіх правоў. У Беларусі няма арганізацыі, якая магла б уяўляць і абараняць інтарэсы студэнтаў. Калісьці быў Вольны прафсаюз студэнтаў — яго ліквідавалі. Супраць прымусовай працы студэнтаў больш-меней масавы пратэст быў толькі аднойчы — у 2009 году пры правядзенні перапісу насельніцтва. Тады студэнты пратэставалі супраць прымусовага прыцягнення іх на працу ў якасці перапісчыкаў. І тады ўлада нават не спрабавала выконваць нейкія прыстойнасці. На пытанне: “Усе студэнты пайшлі па сваёй волі”? дэкан улікова-эканамічнага факультэта БДЭУ Ўладзімір Беразоўскі адказаў: “Бюджэтнікі не па ўласнай волі. А платнікам прапанавалі па сваёй ініцыятыве”.
Сёлета, нягледзячы на масавасць прыцягнення студэнтаў да прац, усе скаргі — толькі ананімныя. Гэта сведчыць пра высокую ступень страху ў грамадстве, пра нізкую інфармаванасць грамадскасці пра факты прымусовай працы з удзелам студэнтаў, пра тое, што студэнты знаходзяцца ў сітуацыі, калі ў іх адсутнічае права выбару. Для таго, каб стварыць перадумовы да змены сітуацыі, на пачатковым этапе неабходна выяўляць і здраджваць агалосцы факты прыцягнення студэнтаў да прымусовай працы, праводзіць маніторынг як паўсядзённай практыкі, якія дапускаюць прымусовая праца, так і заканадаўствы — на адпаведнасць іх канстытуцыйным і міжнародным нормам.