У выпадку з кодэксам аб адукацыі, на мой погляд, гэта было зусім не так. Не выпадкова шматлікія краіны, у тым ліку Расія, адмовіліся ці адклалі прыняцце падобных актаў.
Не збіраючыся драматызаваць сітуацыю, жадаю паказаць на прыкладзе ступені, якая ў нашай гісторыі заўсёды стаяла асабняком і наогул на ўзроўні асобнага нацыянальнага закона не была раней адрэгулявана, недахопы, выкліканыя паспешнасцю ініцыятараў кодэкса і распрацоўнікаў, да ліку якіх і аўтар гэтых радкоў прыналежаў на адным з першых этапаў. Гаворка пра магістратуру.
У Адпаведнасці з артыкулам 202 Кодэкса магістратурай з'яўляецца II ступень вышэйшай адукацыі, права на доступ да якой забяспечваецца вышэйшай адукацыяй I ступені.
У п.5 артыкулы 202 утрымоўваецца цікавая прававая знаходка: атрымліваецца ў нас дзве магістратуры, прычым па першай частцы гэтага пункта абедзве забяспечваюць паглыбленую падрыхтоўку спецыялістаў, але ў другой яго частцы атрымліваецца, што гэта не зусім так. У рэчаіснасці адна з магістарскіх праграм фармуе "веды, уменні і навыкі навукова-педагагічнай і навукова-даследчай працы", а іншая - "з паглыбленай падрыхтоўкай спецыяліста". Але абедзве вядуць да атрымання ступені магістра і даюць права на працяг "адукацыі на ўзроўні пасляўніверсітэцкай адукацыі і на працаўладкаванне па атрыманай спецыяльнасці".
Ці значыць гэта, што магістр першага тыпу рыхтуецца менавіта да працягу вучобы, варта меркаваць - у аспірантуры, а другога тыпу - мае задачу ўмацаваць свой статус спецыяліста, які па п. 4 того ж артыкула 202 набываецца ўжо на першай ступені вышэйшай адукацыі, але да навуковай дзейнасці і працягу вучобы не рыхтуецца, а права на гэтыя віды дзейнасці на ўсялякі выпадак атрымлівае? На жаль, адказ знайсці не прыходзіцца, і застаецца толькі будаваць здагадкі, як пры прынцыпова розных адукацыйных праграмах выпускнікі магістратуры, якія навучаюцца па адной спецыяльнасці, але ў розных даменах, могуць атрымаць аднолькавую кваліфікацыю і аднолькавыя правы на далейшую дзейнасць? Дарэчы, а па якой спецыяльнасці спецыяліст "паглыбляецца", бо пералік спецыяльнасцяў і кваліфікацый для гэтых ступеняў распазнаны і не перакрываецца? Т. б. у рэчаіснасці ў магістратуры набываецца іншая, новая спецыяльнасць, а не паглыбляецца старая.
Паколькі мы ў дадзеным пытанні апынуліся, як у той песні, наперадзе планеты ўсёй, варта чакаць, што народ устане ў чаргу за магістарскімі дыпломамі, бо спецыяліст вось першай ступені быў нядрэнна запатрабаваны, значыць, пасля другой гэта будзе нешта супер і нарасхват. Але вось планы набору ў магістратуру з-за чагосьці зусім мізэрныя, а конкурсу не назіраецца. Падобна, не паверылі ў "вынаходства" Мінадукацыі ні ВНУ, ні іх выпускнікі.
Паспачуваем замежным органам прызнання кваліфікацый вышэйшай адукацыі. Задалі мы ім працу. Раней у шматлікіх краінах, напрыклад, у Польшчы, наш дыплом выпускніка ВНУ з 5-гадовай адукацыйнай праграмай прызнавалі за магістарскі, а зараз што ім рабіць? Варыянтаў няма - наш дыплом пра вышэйшую адукацыю I ступень можа быць прыроўнены толькі да бакалаўрскага, які можна атрымаць за 3-4 гады. Ну, калі, вядома, мэтай было скараціць адток моладзі за мяжу, а заадно прадухіліць прыток у краіну замежнікаў, тады - так, усё атрымалася. Можа быць.
Аднак досыць сарказму. Гэта ўва мне аўтарская рэўнасць кажа, бо праект Закона аб вышэйшай адукацыі, які з уводзінамі Кодэкса адмянілі, таксама мною быў напісаны.
У рэчаіснасці знайсці недахопы можна заўсёды і ва ўсім, а крок ці, дакладней, паўкрока наперад зроблена. Гэтыя паўкрокі ўтрымоўваюцца ў частцы 3 п. 5 артыкула 202, дзе адлюстравана: "Вышэйшая адукацыя II ступені дае права на працяг адукацыі на ўзроўні пасляўніверсітэцкай адукацыі …", што ператварыла магістратуру ў абавязковую прыступку паміж "звычайнай" вышэйшай адукацыяй і аспірантурай, паколькі такога пасылу няма больш у стаўленні ніводнай іншай прыступкі. Праўда, і тут ёсць да чаго прычапіцца.
Напрыклад, калі "права на працяг адукацыі на ўзроўні пасляўніверсітэцкай адукацыі" не паказана для выпускнікоў I ступені вышэйшай адукацыі, ці значыць гэта, што яго няма? Але і забароны няма. Кодэкс тут прадугледжвае рэгуляванне толькі праз правілы прыёму, якія павінны грунтавацца на норме заканадаўства. Відавочна, абмежавальная норма будзе ўведзена менавіта ў гэтым дакуменце, што ў параўнанні з Кодэксам звузіць правы грамадзян. Не ясна, як прыёмным камісіям паводзіць сябе з замежнымі грамадзянамі пры вялікай разнастайнасці іх дыпломаў і адсутнасці выразнай міжнароднай нормы, падобнай якая рэгулюе прыём у ВНУ Лісабонскай канвенцыі, часткай якой наша краіна з'яўляецца. Мабыць, усе яны павінны будуць прайсці працэдуру прызнання наяўных дыпламоў, што зойме да месяца часу. Спадзяюся, што Мінадукацыі і Рэспубліканскі інстытут вышэйшай школы гатовыя да такога павароту падзей.
У чым жа сэнс і дадатная значнасць гэтага паўкрока? На мой погляд, гэта сапраўды рух наперад, дакладней, у бок інтэграцыі ў сусветную адукацыйную прастору. У нас з'явілася паўнавартасная, хоць бы і вельмі арыгінальная, другая ступень вышэйшай адукацыі. І ў гэтым стаўленні наша сістэма вышэйшай адукацыі больш не супярэчыць балонскай схеме.
З-за чаго ж тады толькі паўкрока? З аднаго боку, празмерная арыгінальнасць, якую ўсё-ткі неяк можна прыняць як эксперымент. З іншага боку, другая ступень не можа паўнавартасна функцыянаваць, калі першая ступень неадэкватная, а яна ў Кодэксе засталася ўсё той жа з савецкіх часоў. Але калі першая ступень рыхтуе паўнавартаснага спецыяліста, то другая проста не патрэбна. А калі не рыхтуе, то трэба яе статус пераасэнсаваць.
Відаць, пераасэнсаванне можа быць зроблена з пазіцый уяўленняў пра масавую і элітную (умоўна, вядома) вышэйшую адукацыю. Цяпер, калі крытэры для паступлення ў ВНУ лёгка выконваюцца большасцю выпускнікоў школ, а план набору ў ВНУ неістотна адрозніваецца ад аб'ёму выпуску, вышэйшая адукацыя першай ступені з'яўляецца, несумнеўна, масавым. Але масавая адукацыя прадугледжвае і вельмі разнастайны па ўзроўню падрыхтоўкі і здольнасцям кантынгент. Вучыць яго як раней і з тымі ж вынікамі немагчыма. Таму складанасць, насычанасць адукацыйных праграм павінна быць адаптавана да рэальнай сітуацыі, а самі праграмы павінны стаць дасяжнымі для засваення ўсім студэнцкім кантынгентам. Пры гэтым тэрміны навучання могуць быць прыкметна скарочаны, напрыклад на 25 %, што як раз запатрабаваў зрабіць год назад прэзідэнт і што нашы ВНУ не жадаюць рабіць усімі праўдамі і няпраўдамі. Рэктараў можна зразумець: каму хочацца мяняць сістэму? Але штосьці ці кагосьці мяняць прыйдзецца - мы жывем ужо ў іншым свеце.
Відавочна, на першай ступені элітная адукацыя не атрымаецца. Вось тут і ўзнікае запатрабаванне ў эфектыўнай, насычанай, складанай другой ступені, адбор на якую будзе досыць цвёрдым, дыплом стане сапраўды шанавацца і на вытворчасці, і ў навуцы. Патэнцыял для гэтага ў нашых ВНУ, сама меней, вядучых, ёсць.
Такім чынам, наша магістратура прайшла ў сваім развіцці яшчэ адзін этап. На парозе - наступны. А на заканадаўцаў крыўдзіцца за сыраваты кодэкс не трэба, яны, можа, спрацавалі б лепш, будзь у іх больш часу.
Сяргей Ветохин, Агенцтва палітычнай экспертызыВ случае с кодексом об образовании, на мой взгляд, это было совсем не так. Не случайно многие страны, в том числе Россия, отказались или отложили принятие подобных актов.
Не собираясь драматизировать ситуацию, хочу показать на примере ступени, которая в нашей истории всегда стояла особняком и вообще на уровне отдельного национального закона не была ранее отрегулирована, недостатки, вызванные поспешностью инициаторов кодекса и разработчиков, к числу которых и автор этих строк принадлежал на одном из первых этапов. Речь о магистратуре.
В Соответствии со статьей 202 Кодекса магистратурой является II ступень высшего образования, право на доступ к которой обеспечивается высшим образованием I ступени.
В п.5 статьи 202 содержится интересная правовая находка: оказывается у нас две магистратуры, причем по первой части этого пункта обе обеспечивают углубленную подготовку специалистов, но во второй его части оказывается, что это не совсем так. В действительности одна из магистерских программ формирует «знания, умения и навыки научно-педагогической и научно-исследовательской работы», а другая - «с углубленной подготовкой специалиста». Но обе ведут к получению степени магистра и дают право на продолжение «образования на уровне послевузовского образования и на трудоустройство по полученной специальности».
Значит ли это, что магистр первого типа готовится именно к продолжению учебы, следует полагать – в аспирантуре, а второго типа – имеет задачу укрепить свой статус специалиста, который по п. 4 той же статьи 202 приобретается уже на первой ступени высшего образования, но к научной деятельности и продолжению учебы не готовится, а право на эти виды деятельности на всякий случай получает? Увы, ответ найти не удается, и остается только строить предположения, как при принципиально разных образовательных программах выпускники магистратуры, обучающиеся по одной специальности, но в разных доменах, могут получить одинаковую квалификацию и одинаковые права на дальнейшую деятельность? Кстати, а по какой специальности специалист «углубляется», ведь перечень специальностей и квалификаций для этих ступеней различен и не перекрывается? Т. е. в действительности в магистратуре приобретается иная, новая специальность, а не углубляется старая.
Поскольку мы в данном вопросе оказались, как в той песне, впереди планеты всей, следует ожидать, что народ встанет в очередь за магистерскими дипломами, ведь специалист-то первой ступени был неплохо востребован, значит, после второй это будет нечто супер и нарасхват. Но вот планы набора в магистратуру отчего-то совсем мизерные, а конкурса не наблюдается. Похоже, не поверили в «изобретение» Минобразования ни вузы, ни их выпускники.
Посочувствуем иностранным органам признания квалификаций высшего образования. Задали мы им работу. Раньше во многих странах, например, в Польше, наш диплом выпускника вуза с 5-летней образовательной программой признавали за магистерский, а теперь что им делать? Вариантов нет – наш диплом о высшем образовании I ступени может быть приравнен только к бакалаврскому, который можно получить за 3-4 года. Ну, если, конечно, целью было сократить отток молодежи за рубеж, а заодно предотвратить приток в страну иностранцев, тогда – да, все удалось. Может быть.
Однако достаточно сарказма. Это во мне авторская ревность говорит, ведь проект Закона о высшем образовании, который с введением Кодекса отменили, тоже мною был написан.
В действительности найти недостатки можно всегда и во всем, а шаг или, точнее, полшага вперед сделано. Эти полшага содержатся в части 3 п. 5 статьи 202, где указано: «Высшее образование II ступени дает право на продолжение образования на уровне послевузовского образования …», что превратило магистратуру в обязательную ступень между «обычным» высшим образованием и аспирантурой, поскольку такого посыла нет более в отношении ни одной другой ступени. Правда, и здесь есть к чему придраться.
Например, если «право на продолжение образования на уровне послевузовского образования» не указано для выпускников I ступени высшего образования, значит ли это, что его нет? Но и запрета нет. Кодекс здесь предусматривает регулирование только через правила приема, которые должны базироваться на норме законодательства. Очевидно, ограничительная норма будет введена именно в этом документе, что по сравнению с Кодексом сузит права граждан. Не ясно, как приемным комиссиям вести себя с иностранными гражданами при великом разнообразии их дипломов и отсутствии четкой международной нормы, подобной регулирующей прием в вузы Лиссабонской конвенции, стороной которой наша страна является. Видимо, все они должны будут пройти процедуру признания имеющихся дипломов, что займет до месяца времени. Надеюсь, что Минобразования и Республиканский институт высшей школы готовы к такому повороту событий.
В чем же смысл и положительная значимость этого полшага? На мой взгляд, это действительно движение вперед, точнее, в сторону интеграции в мировое образовательное пространство. У нас появилась полноценная, хотя бы и весьма оригинальная, вторая ступень высшего образования. И в этом отношении наша система высшего образования больше не противоречит болонской схеме.
Отчего же тогда только полшага? С одной стороны, чрезмерная оригинальность, которую все-таки как-то можно принять как эксперимент. С другой стороны, вторая ступень не может полноценно функционировать, если первая ступень неадекватна, а она в Кодексе осталась все той же с советских времен. Но ведь если первая ступень готовит полноценного специалиста, то вторая просто не нужна. А если не готовит, то нужно ее статус переосмыслить.
По-видимому, переосмысление может быть сделано с позиций представлений о массовом и элитном (условно, конечно) высшем образовании. Сейчас, когда критерии для поступления в вуз легко выполняются большинством выпускников школ, а план набора в вузы несущественно отличается от объема выпуска, высшее образование первой ступени является, несомненно, массовым. Но массовое образование предполагает и весьма разнородный по уровню подготовки и способностям контингент. Учить его как раньше и с теми же результатами невозможно. Поэтому сложность, насыщенность образовательных программ должна быть адаптированы к реальной ситуации, а сами программы должны стать доступными для усвоения всем студенческим контингентом. При этом сроки обучения могут быть заметно сокращены, например на 25 %, что как раз потребовал сделать год назад Президент и что наши вузы не хотят делать всеми правдами и неправдами. Ректоров можно понять: кому хочется менять систему? Но что-то или кого-то менять придется – мы живем уже в другом мире.
Очевидно, на первой ступени элитное образование не получается. Вот здесь и возникает потребность в эффективной, насыщенной, сложной второй ступени, отбор на которую будет достаточно жестким, диплом станет действительно цениться и на производстве, и в науке. Потенциал для этого у наших вузов, по меньшей мере, ведущих, есть.
Таким образом, наша магистратура прошла в своем развитии еще один этап. На пороге - следующий. А на законодателей обижаться за сыроватый кодекс не надо, они, может, сработали бы лучше, будь у них больше времени.
Сергей Ветохин, Агенство политической экспертизы
